Finšćina

	suomi; Finšćina
kraje	Finska, ; Estniska, ; Šwedska, ; Norwegska (Finnmark), ; Rusojska (Karelska)
powědarje	6 milionow
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	uralske rěcy finougriske rěcy finsko-permske rěcy Finsko-wolžske rěcy Finsko-lappske rěcy baltofinske rěcy Finšćina
oficielny status
oficielna rěc	Finska, ; Europska Unija
	rěcne kody
ISO 639-1:	fi
ISO 639-2:	fin
ISO 639-3 (SIL):	fin
	Wikipedija
	Woglědaj k wikipediji we finšćinje!
	Kórta
	Rozšyrjenje finšćiny

Finšćina słuša k finougriskim rěcam, kótarež su swójźba znutśika uralskich rěcow. W toś tej swójźbje twóri kupku baltofinskich rěcow z gromadu z blisko pśiswójźbnymi rěcami: Estnišćina, Karelšćina a dalšne małke rěcy.

Finski powěda 6 mil. luźi, z togo we Finskej wušej ako 5 mil, toś něźi 92 % wobydlarjow. Něźi 6% wobydlarjow powěda Šwedšćinu ako maśeršćinu.

Finski se teke powěda we Šwedskej, Norwegskej a Rusojskej a drugich krajach.

Finšćina jo aglutinowanska rěc a se bejnje wót susednych indoeuropskich rěcow rozeznawa, lěcrownož bu wót lěttysacow wót tych wobwliwowana. Togodla finšćina ma mnogolicbne póžyconki z rozdźělnych indoeuropskich rěcow, pśedewšym germaniskich, baltiskich a słowjańskich rěcow.

Pśiswójźbnosć

Finšćina słuša k finougriskim rěcam, kótarež se w dłujkozajtšnej Europje a dłujkowjacornej Azija powěda. Jano Hungoršćina se w srjejźnej Europje powěda. Finšćina jo pśisamem blisko pśiswójźbna z Estnišćinu, Karelšćinu, Wepsišćinu, Wotišćinu a Liwišćinu, mjaztym až pśiswójźbnosć z Hungoršćinu jo něźi tak mało kaž ta mjaz Nimšćinu a Persišćinu. Baltofinskim rěcam su lappske rěcy pódobne, mjaztym až se druge rěcne kupki mócnjej rozeznawaju.

Alfabet a wugronjenje

We Finšćinje se łatyński alfabet z tśimi pśidatnymi pismikami wužywa, a to ä, ö, å (jano za šwedske mjenja). Wóni w alfabetiskem pórěźe pó pismiku z slěduju, tak až ä a ö njestojtej pśi a a o kaž w Nimšćinje. Stawiznow dla finski alfabet faktiski jo identiski ze šwedskim alfabetom.

Ale jano slědujuce pismiki we wopšawdnych finskich słowach wustupuju:

a d e g h i j k l m n o p r s t u v y ä ö

Slědujuce pismiki se jano w cuzych słowach wužywaju:

b, c, f, q, w, x, z, å

Pśi tom wugronjenje jo wěcej pšawidłowna ako we wjele drugich rěcach. Mimo togo dłujkosć wokalow a konsonantow jo wažna. Na pś. tuli "wogeń", tulli "cło", tuuli "wětš". Konsonanty b, d a g se pitśku měkše ako w Nimšćinje wugranjaju, mjaztym až p, t a k pśecej su njeaspirěrowane.

Pismik	Zukowa gódnota	Pśikład	Wopis
c	s		wustupujo jano w cuzych słowach.
e	ɛ	lehti "łopjeno"	stawnje wótwórjony, ale pitśku wěcej zacynjony ako w nimskem wenn
h	h	hovi "dwór"	kaž nimski h
h	ç	lehti "łopjeno"	teke pśed konsonantami jasnje wugronjony, ale tam kaž ch w nimskem Licht
k	k	kissa "kócka"	kaž nimski k, ale njeaspirěrowany
o	ɔ	olla "byś"	stawnje wótwórjony kaž w nimskem toll
p	p	puu "bom; drjewo"	kaž nimski p, ale njeaspirěrowany
r	r	ratas "koło"	jězykowy r
s	s	saari "kupa"	stawnje njespiwny kaž w nimskem Fass
t	t	talo "dom"	kaž nimski t, ale njeaspirěrowany
v	v	vesi "wóda"	kaž nimski w, ale žednje kaž f.
y	y	yksi "jaden"	kaž nimski ü
ä	æ	päivää "źeń"	wěcej wótwórjony ako nimski ä, kaž w engelskem hat
ö	œ	yö "noc"	stawnje wótwórjony kaž w nimskem Hölle

Pismik n wótwisujo we wugronjenju wót slědujucego konsonanta. T.g. gromadu z pismikom k, toś ako nk se kaž /ŋk/ wugranja, mjaztym až gromadu z pismikom g, toś ako ng samo k /ŋ:/ zjadnośujo. Pśed pismikom p wón se kaž m wugranja, na pś. kunpa (kaž kumpa).

Pśizukowanje lažy w Finšćinje pśecej na prědnej złožce. Wót wěcej ako tśoch złožkow wustupujo teke pódlańske pśizukowanje na kuždej drugej złožce. Ale slědna złožka wóstanjo njepśizukowana.

Pśi zestajanych słowach kuždy wobstatk wobchowa swóje pśizukowanje.

Fonologija

Fonemy

Finšćina ma wósym wokalow, 18 diftongow a 14 konsonantow, pśi comž pśidatne konsonanty jano w cuzych słowach wustupuju.

Wokale

Finšćina ma wósym wokalow, pśi comž wše wokale mógu krotke abo dłujke byś. Krotke wokale se jaden raz pišu, mjaztym až dłujke wokale se dwójce pišu. Transkripcija pó IPA se w slědujucej tabeli mjaz pórom / jawi.

	prědne		centralne	slězne
	njekulowaśone	kulowaśone	centralne	slězne
zacynjone	i	y		u
połwótwórjony	e /ɛ/	ö /œ/		o /ɔ/
wótwórjone	ä /æ/		ɑ

Mimo togo jo w Finšćinje wótwisnje wót wašnja licenja 16 až 18 rozdźělnych diftongow, kótarež se ako fonemy gódnośe: ai [ɑi̯], au [ɑu̯], ei [ɛi̯], eu [ɛu̯], ey [ɛy̯], ie [iɛ̯], iu [iu̯], iy [iy̯], oi [ɔi̯], ou [ɔu̯], ui [ui̯], uo [uɔ̯], yi [yi̯], yö [yœ̯], äi [æi̯], äy [æy̯], öi [œi̯] a öy [œy̯]. Status diftongow wót ey a iy njejo jadnomyslny. Powšyknje se by mjaz diftongami a dwójozłožkowymi wokalowymi wězbami rozeznawaś musało, pśi comž se pśecej njegóźi granica jasnje śěgnuś. Tak jo au w kaula [ˈkɑu̯lɑ] (šyja) diftong, ale w kulaus [ˈkulɑus] (lunk) wokalowa wězba.^[1]

Konsonanty

Finšćina ma jano 14 samostatnych konsonantiskich fonemow. Wóna togodla słuša k chudym na konsonantach rěcam. Dalšne styri konsonanty, kótarež tu w spinkoma stoje, jano w póžyconkach wustupuju.

	Bilabial	Labiodental	Dental	Alweolar	Postalweolar	Palatal	Welar	Glotal
Plosiwy	p, (b)		t, d				k, (g)	ʔ
Nazale	m		n				ŋ
Wibranty				r
Frikatiwy		(f), v		s	(ʃ)			h
Aproksimanty						j
Laterale				l

Zuk ʔ jano se pśi substantiwach na krotkem -e a pśi někotarych werbowych formach jawi, kaž na pś. Tule tänne! "Pśiź sem!". Pśi tom bywa ako wuslědk nazukowego konsonanta slědujucego słowa słyšabny.

Wokalna harmonija

Mimo togo Finšćina ma wokalnu harmoniju. Slězne wokale a, o a u njamógu w samskem słowje z prědnymi wokalami ä, e, a y wustupowaś. Kóńcowki a sufikse se wótpowědujucy pó wokalami w zdonku pśiměrjuju.

talo (dom) – talossa (w domje)
metsä (lěs, góla) – metsässä (w lěsu, w góli)

Wokala e a i stej neutralnej. Togodla wónej móžotej z wokalami wobeju kupkowu wustupowaś. Jolic słowo jano wopśimjejo neutralne wokale, pótom se za kóńcowki prědne wokale wužywaju.

meri (morjo) – meressä (w morju)

W zestajanych słowach wokalna harmonija płaśi za kuždy źěl. Wokale kóńcowki se pó wokalach slědnego źěla zrěduju.

Pohjanmeri (Pódpołnocne mórjo) – Pohjanmeressä (w Pódpołnocnem mórju)

Cuze słowa wótergi wopśimjeju wokale wobeju kupkowu. Ale pśi njepórědnem wugronjenju se wokale pśipódobnjuju, kaž na pś. Olympia se ako Olumpia wugranja.

Stopnjowa změna

Konsonanty k, p a t pódlaže w deklinaciji kaž w konjugaciji finskich słowow stopnjowej změnje. Wustupuju w „mócnem“ a „słabem“ stopjenju. Mócny stopjeń stoj we wótwórjonych, toś na wokalu kóńcecych, złožkach (na pś. katu „droga“) kaž teke pśed dłujkimi wokalami a diftongami (na pś. katuun „do drogi“). Howacej stoj słaby stopjeń (na pś. kadun „drogi“).

Pśi wětšynje słowow stoj zakładna forma (nominatiw pśi nomenach, infinitiw pśi werbach) w mócnem stopjenju. Někotare słowa pódlaže nawopacnej stopnjowej změnje, pśi kótarejž zakładna forma w słabem stopjenju stoj a flektěrowane formy pśewažnje mócny stopjeń pśiwzeju (na pś. tuote „produkt“ – tuotteen „produkta“).

Rozeznawa se mjaz kwantitatiwnej a kwalitatiwnej stopnjowej změnu. Pśi kwantitatiwnej stopnjowej změnje se dwójne konsonanty w słabym stopjenju do jadnorych reducěrujo:

kk → k: pankki (banka) – pankin (banki)
pp → p: oppia (wuknuś) – opin (ja wuknu)
tt → t: katto (kšywo) – katot (kšywa)

Wót kwalitatiwneje stopnjoweje změny su jadnotliwe konsonanty k, p a t kaž teke mnogolicbne konsonantowe wězby pótrjefjone. Toś te wašnje stopnjoweje změny njejo wěcej produktiwna, t. r., nowše słowa njejsu wěcej wót togo pótrjefjone (pśir. katu „droga“ – kadun „drogi“, ale auto „awto“ – auton „awta“).

k → ∅: lukea (cytaś) – luen (cytam)
p → v: rapu (rak) – ravun (raka)
t → d: katu (droga) – kadulla (na droge)
nk → ng: Helsinki – Helsingissä (w Helsinki)
mp → mm: kampa (cesak) – kammat (cesaki)
lt → ll: valta (móc) – vallan (mócy)
nt → nn: antaa (daś) – annan (dam)
rt → rr: parta (broda) – parran (brody)

Wósebne pady:

hke → hje: rohkenen (zwěrijom se) – rohjeta (zwěriś se)
lke → lje: hylkeen (roba) – hylje (roby)
rke → rje: särkeä (rozłamaś) – särjen (rozłamjom)
uku → uvu: luku (licba) – luvun (licby)
yky → yvy: kyky (zamóžnosć) – kyvyn (zamóžnosći)

Gramatika

Finšćina jo aglutinowana rěč, kótaraž ma 15 padow. Genusy a nominalne klasy feluju.

Werby

Finšćina ma konjugacije. W slědujucej tabeli su někotare pśikłady za pśitomnostne formy werbow, pśi comž mjenjowany werb olla jo pitśku njepšawidłowne.

Wósoba		Pronomen	Olla (byś)	Puhua (powědaś)	Etsiä (pytaś)
Jadnota	1.	minä	olen	puhun	etsin
	2.	sinä	olet	puhut	etsit
	3.	hän, se¹	on	puhuu	etsii
Mnogota	1.	me	olemme	puhumme	etsimme
	2.	te	olette	puhutte	etsitte
	3.	he, ne²	ovat	puhuvat	etsivät

¹ Hän wóznamjenja “wón/wóna”, a se wóznamjenja “wóno”.
² He jo pluraliski hän, ne jo pluraliski se.

Pronomeny tśeśeje wósoby su notne, ale móžno wuwóstajaś pronomeny prědneje a drugeje wósoby.

Negěrujucy werb

Až cynił negěrujucu sadu, finšćina wužywa negěrujuce pomocny werb. Pó nim wužywaju werb, kótarež se negěrujo: namakaš formu werba jolic bjerjoš formu prědneje wósoby a wótwónoźeś kóńcny N. Na pś., “ja njepowědam” jo: “minä en puhu”. Konjugacija werbow jo tak slědujo.

Wósoba		Pronomen	Werb
Jadnota	1.	minä	en
	2.	sinä	et
	3.	he, se	ei
Mnogota	1.	me	emme
	2.	te	ette
	3.	he, ne	eivät

Pšašanja

Za pšašanja bźez wopšawdnego pšašajucego pronomena se sufiks -ko/-kö wužywa. Pśi tom se słowo ze sufiksom do zachopjeńka sady sejźi. Na pś.:

Hän osti sen eilen. Wón (abo wóna) jo kupował(a) jo cora.
Ostiko hän sen eilen? Kupował jo wón jo cora?
Hänkö osti sen eilen? Wón jo kupował jo cora? (W pšašanju źo wó “njogo”.)
Senkö hän osti eilen? Jo wón jo kupował cora?
Eilenkö hän osti sen? Cora jo wón jo kupował?

Nožki

↑ Antti Iivonen: Suomen fonetiikkaa, Institut za fonetiku Uniwersity Helsinki.

Žórła

Dr. Richard Semrau: Langenscheits praktisches Lehrbuch Finnisch. Langenscheidt, Berlin, München, Wien, Zürich, New York.
Hillevi Low: Finnisch Wort für Wort. 7. nakład. Reise Know-How Verlag Peter Rump GmbH, Bielefeld 2002.
Fred Karlsson: Finnische Grammatik. 4. njezměnjeny nakład. Helmut Buske Verlag, 2004.
Tuula Laakkonen: Finnisch ohne Mühe. Assimil, Nörvenich 2004 (pśełožony wót Maija-Liisa Hofmann, Marja Kekäläinen).

Eksterne wótkaze

[1] Antti Iivonen: Suomen fonetiikkaa, Institut za fonetiku Uniwersity Helsinki.

[1]