Stawizny Serbow

Ludy słowjańske wokoło 700 lěta

Serby źinsa

Prědne znate wobydlarje źinsajšneje Łužyce su byli keltiske ludy. Pón, wokoło lěta 100. pśed Kristusom, toś ta zemja jo była wobsedlona pśez germaniski lud Semnonow. Jich městno w běgu śěganja ludow su wobsajźili słowjańske ludy. Jich pótomniki su źinsajšne Serby.

Rane stawizny (srjejźowěk)

W lětach 623-658 Łužyca jo słušała do wjerchojstwa Sama, prědnego znatego kraja pódwjacornych Słowjanow. Wót 7. do 8. stolěśa su w Łužycy byli rodowe wjerchojstwa wjeźone pśez serbskich wjerchow. Jaden z nich - Miliduch, "kral" serbskich rodow - jo se bił w lěśe 806 z Frankami. W 9. stolěśu su słušali do Wjelikeje Morawskeje. Tak jo było do lěta 907. W lěśe 963 su se dobyli pśez Gera, markgrobu sakskeje Pódzajtšneje marki. W lěśe 1002 Bolesław Chrobły jo pśirědował Łužycu k Pólskej, což jo se pśipóznało w Budyšyńskem měrje (1018). Pózdźej zasej w nimskich nabrankach (1031) ako źěł Mišnjańskej marki, českich Luksemburgow pód nimskim kejžorom Karlom IV.

Intensiwnjejše nimske wobsedlenje serbskich stronow namakajomy w stawiznach Serbow prědny raz pód Heinrichom I. Za tym až ten běšo wujadnał we wójnje pśeśiwo Hungorskej w lěśe 926 tuchylny pśiměr, jo měł zaměr swójo mócnaŕstwo na pódzajtšu rozšyriś. Z tym jo kśěł na jadnom boce zajźowaś, až słowjańske rody by mógli pódpěraś hungorsku armeju w dalšej wójnje pśeśiwo Hungorskej. Na drugem boce jo kśěł kolonizěrowaś strony, aby wót nich wótedankow pominał. Togodla jo zadobył se 927 do strony słowjańskich rodow pódzajtšny Łobja. W kšutej zymje 928/929 jo dobył pśez wugłodnjenje, wótpalenje a militarnu móc Branibor, kótaryž jo był centrum Stodorjanow, tak teke pó dwaźasćich dnjach woblěgowanja grod Gana, kenž jo był głowna twardnica Głomacanow (Dalamintow). Pśipódla Heinrich jo dał dorosćonych wusmjerśiś, źiśi znjewólniś a swójich wójnarjow grod rubiś. Aby šćitał pódzajtšne granice, jo dał natwariś twardnice, mjazy nimi grod Mišnjo.

Ale Serby su derili slědk, z tym až su pśeprěkowali Łobjo a nadpadnuli grod Walsleben, su wópalili jo a su wusmjerśili kuždych wobydlarjow. Togodla Heinrich a jogo wójaki su maršěrowali w wjelikej licbje pśeśiwo grodoju Lunkini. To jo źinsajšne město Lenzen a jo było tencas zazdaśim nejwažnjejša twardnica Słowjanow. Na 1. september su wobstupili Lunkini a wetom až styridnjowske woblěgowanje su pśišli druge serbske rody, aby pomogali. Dnja pětego septembra jo se stała wjelika bitwa mjazy Saksojskimi a Serbami. Chtož jo mógał wuběgnuś wójowanišćoju, jo wumrěł zwětšego we wokolnych bagnach. Chronisty su myslili, až 120'000 až do 200'000 su pśisajźili swóje žywjenja. Źinsa se wuchada wót togo, až take licby su spśegnawane, ale to pokaza, kaki wuznam bitwa jo měła. Na 6. september Serby su se powdali. Muže su musali wótedaś broni a su se wótkatowali, žeński a źiśi su se łapili.

Tak wšykne serbske sedlarske strony su słušali k mócnaŕstwoju Heinricha I., zawěsće teke źinsajšna Dolna a Górna Łužyca. Pó smjerśi Heinricha jo pśewzeł tron jogo syn Otto I. w lěśe 936. Ten jo zasajźił Gera ako markgroba Saksojskeje Pódzajtšneje Marki. Ta strona se wupśestrěła mjazy Łobjom, Habolu a Solawu. Gero jo pókšacował pódtłocowanje Serbow. W lěśe 939 wón jo pśepšosył 30 serbskich wjerchow ku gósćinje a ako su byli bźez bronjow, su se mordowali. Biskupstwo Branibor a biskupstwo Havelberg stej se załožyłej 948 a stej se pódstajiłej arcybiskupstwoju Magdeburga. Stej dejałej se staraś wó christianizaciju wobsajźonych stronow.

Jo slědowało zběžk Serbow, ale pó někotare bitwy, Gero jo dobył 965 nad Milcanami, Łužycanami a Luticami a tak jo rozšyrił kněstwo až do Odry.

We wjelikem zběžku wót 983 pak su se zwignuli słowjańske rody pśeśiwo kněstwoju Pódzajtšnych Frankow. Pód wjednistwom Luticow jo se raźiło jomu se wulichowaś za 150 lětow a swóju samostatnosć slědk dobyś. Zběžk jo wujšeł wót Retri a jo zachopił na 29. junij 983 z nadpadom na biskupstwo Havelberg, pśi comž biskup Dudo jo se wusmjerśił. Jo slědowało znicenje groda a biskupskego sedła Branibora a Stareje Marki, w kótarejž su wurubili kloštaŕ Kalbe.Wšykne nimske politiske a cerkwine zastupniki su se wugnali. Teke Obodrity su se pśizamknuł a su kóncowali biskupstwo Oldenburg, kenž jo lažało w njom stronje. Pón su nadpadnuli Hamburg, ale Nimske su mógali zaźaržaś nad wjednistwom biskupa Giselhera wobsajźenja na pódwjacor Łobja. Serby nad sakskim a durinskim kněstwo njejsu wobźělili na zběžku.

Zběžk jo był kóńc prědneje faze nimskego pódzajtšnego sedlišća, pśeto lěcrownož wót lěta 985 nimske wjerchy su wójowali gromaźe z pólskim wjerchom Mieszkom I. a pózdźej z Bolesławom I. kužde lěto pśeśiwo Słowjanam, njejo se raźiło jomu stronu zasej pódejśpiś.

Akle w lěśe 1134 jo była zasej dobyś pśez Albrechta Mjadwjeźa. Kněstwo Nimcow jo było pśetergnuś teke w lěśe 1002, dokulaž něgajšny zwězkaŕ Boleław I. Chrobry jo wobsajźił strony Łužycanow a Milcanow. Togodla Heinrich II. jo změnił swóju politiku a jo se zwězał z Luticami w lěśe 1003. Wót 1004 su wójowali pśeśiwo Pólskej. Jo slědowało wjele biśow z rozdźělnymi wukóńcami někotare pśiměry. Ale akle w Budyšyńskem měrje su se dojadnali, až Bolesław jo wobchował strony. Su wóstali w pólskem swójstwje až do lěta 1131.

Christianizacija jo zachopiła w źasetem stolěśu. Pśi tom jo mogało pśez natwarjenje biskupstwow nic jano misionarizěrowanje se pógóniś, ale teke granicne strony se šćitaś. Serby, Milcany a Luticy su musali wótedaś źasetkowy dank na biskupa Mišnja. Teke za šćitanje granicnych stronow markgroby su natwarili Burgwarden. Tak Słowjany su musali płaśiś wótedanki na lenowego kněza. W tom casu jo dało hyšći, a teke pózdźej, słowjańske Župane. To su byli sudniki, kótarež su suźili pó starem słowjańskem pšawje w wót Nimcow wobsajźonych stronach.

Bogi

• Swantowit
• Krodo
• Ljuba
• Flyns
• Rugewit
• Źiwa
• Prowe
• Porewit

Stawizny Serbow wót 1600 až do 1900

W lětach 1635-1815 su byli źěl Sakskeje, pózdźej jo słušało teke źěl k Pšuskej (połnocny źěl pó rozdźělenju Sakskeje w 1815). Wót 12. stolěśa intensiwne nimske wusedlowanje - głownje w górach, městach a luźi bźeze zemje - jo wugbało, až Słowjany su bywali wót 13. stolěśa mjeńšynu w tom regionje.

W lěśe 1815 pśi administratiwnej reformje Pšuskeje su pśirědowali pódpołnocnu Łužycu do noweje prowincy Šlazyńskeje. Wót 1871 ceła Łužyca słuša k zjadnośonej Nimskej. W lěśe 1919 delegacija Serbow jo se wobźěliła na Versailleskej konferency, źož su pominali pógromadny kraj z Českeju. Ale njejsu jim k słowoju pśiś dali.

Stawizny Serbow wót 1900 až do kóńca drugeje swětoweje wójny

Zachopjeńki 20. stolěśa (1900-1918)

Na zachopjeńku 20. stolěśa młoźinske gibanje jo dojśpiło wutwórjenje někotarych towaristwa we jsach w bogatej licbje. W tom casu teke dolnoserbske pismojstwo jo měło wjerašk ze zastupowarjom ako Juro Surowin, Mato Kosyk, Wylem Nowy a Bogumił Šwjela, to su byli teke nejwuznamnjejše zastupniki togo casa. Pśez Maśicu Serbsku te zastupniki su mógali serbsku kulturu towarišnostnje a wědomnostnje wobwliwowaś, k cesću tomu 1905 Chóśebuz jo swěśił 25. wrośenica wobstojanja Maśice Serbskeje. 1912 Šwjela jo był sobuzałožowaŕ Domowiny. Domowina jo wědomnostne towaristwo, kótarež jo zajmy Serbow pódprěło a spěchowało. W tom casu jo było prědny raz, až dolno- a górnoserbski lud stej zgromadnje pśeśiwo germanizaciji a šowinizmoju wójowali.

Weimarska republika (1918-1933)

Pśez załoženje Domowiny 13. oktobera 1912 we Wórjejcach jo nastał žywy zajm za narodne a kulturelne žywjenje we jsach. Załožarje Domowiny, Jakub Bart, Bogumił Šwjela, Jan Dwórnik, Handrij Króna a wucabniki Jurij Słodeńk, Franc Kral a Michał Nawka, su zjadnośili 31 towaristwow z dogromady 2 890 cłonkow. Prědny pśedsedaŕ jo był Arnošt Bart a jogo pomogaŕ jo był faraŕ Bogumił Šwjela. To jo zachopjeńk rozmacha za Serbow, wósebnje w serbskem kulturelnem žywjenju. Prědna swětowa wójna jo pśetergnuła statkownosć w towaristwach, teke młode Serby su śěgnuli do wójny a su wumrěli za bźezmyslnu wójnu.

Pó wójaŕskem póbiśu jo Bart wójował za Łužycu ako swójski a lichotny stat, ale wón jo se raźił, dokulaž dobywarske mócy su měli druge plany z Nimskej. Skóńcnje Bart pśez Wajmarsku justiciju jo był popajźony a wón jo musał wuznaś, až jogo pśedewześe, njeglědajucy na pódpěra słowjańskich ludow, njejo k dostaśoju było.

Z rozdźělnym srědkom a metodom stat a cerkwja stej pónižyłej Serbow a jich duchne wjednistwo, aby wuwijanje Serbow a jich narodne sebjewědobnje su wobgranicowali se. 1920 jo był samo wótźěl za Serbow, za wobglědowanje Serbow. Ale serbske spisowaśele, komponisty, wuměłce, duchowne a wucabniki su wopytowali serbskemu ludoju narodnu identitu zapósrědniś a se załožyli wšake towaristwa. Diskriminacija w nimskej pśiběrała, wósebnje pśi mjeńšynach, kaž Pólaki, Serby, Frize a Dany wóźiła k tomu, až 1924 towaristwo „Towaristwo narodnych mjeńšynow w nimskej“ se załožyła. Wóni su měli casopis Kulturnawóla, serbski žurnalist Jan Skala jo pśewzeł casopis 1925 ako redaktor .

Pó inflaciju a dopołne wochudnjenje źěłaśerjow, burow a stawow góspodaŕstwo jo mógło zmógnuś se. 1929 góspodaŕska kriza jo teke dośěgnuła nimsku, ako wuslědk kriza swětowego gospodarstwa.

Nacionalsocializm (1933-1945)

Z pśenjasenje mócy nimskego prezidenta Paula von Hindenburga na Nacionalsocialisty na 30. januarje 1933 jo se zachopił śamny wótrězk za nimski a serbski lud. Ako wšuźi w nimskej teke we Łužycy su byli popajźenja, kaž na pśikład dr. Jan Cyž, Martin Noack, Gustav Jannack, Arnošt Bart, Kurt Krjeńc, Pawoł Njek atd. W aprylu 1933 serbski Sokoł a burski zwězk su se musałej samej rozpušćiś. W nalěśu 1933 casopis Serbske Nowiny jo był wót nacijow zakazany, pón teke druge serbske casopise jo były likwiděrowane, ako na pś. Sokołske Listy, Serbski Hospodar Serbski Casnik. Rownocasna serbska rěc w šulach jo była zakazana.

W Českej, Pólskej, Belgiskej, Francojskej, Kanadiskej, Ameriki a Jugosłowjańskej su byli protesty pśeśiwo antisłowjańskemu póstupowanjeju. Ako nimski - tak teke serbski lud se naźejał se, až pśez nacionalsocialisty katastrofalna situacija se pólěpšyjo, togodla wjele Serbow su byli cłonki NSDAP.

Na 27. decembrje 1933 nowy pśedsedaŕ jo był wucabnik Pawoł Nedo a jogo zastupnik jo był faraŕ Johannes Wenke. Njeglědajucy na śěžki wobstojnosći Domowina organizěrowała wót 1934 až do 1936 žywe kulturne žywjenje. Na pśikład serbski spiwański swěźeń we Wórjejcach abo prapremjera dramy „Paliwaka“ w kopicy. Jurij Wjela jo pisał wjele powěsći a jo kritizěrował z tym nacionalsocialistow.

Zakazoju Domowiny 1937 su slědowali dalšne zakaze, tak teke nałožowanja serbskeje rěcy w šulach, zakaza casnikarstwa, nakładnistwa a serbske śišćarnje su musali zacyniś, Serbski dom, biblioteka a archiw su byli konfiscěrowane. Serbske wucabniki a duchowny su byli w nimskich wobcerkach pśestajiś. Chto jo protestěrował pśeśiwo nacionalsocialistam jo zasuźił popajźeństwa, abo teke w tom casu su byli deportacije do koncentraciskich lěgwow. Na pśikład dr. Marja Grólmusec a Alojs Andricki su wumrěli w koncentraciskich lěgwach.

1940 Himmler jo planěrował wusedlenje Serbow ako „lud mimo wjednika“ do pódwjacora. Druga swětowa wójna jo teke wjelgin špatna za Łužycu była a pśinjasła wjelike zgubjenja, wósebnje za dolnoserbske jsy.

Pówójnski cas

Cas pó nacionalsocializmje a NDR-cas (1945-1961)

Na 9. maja 1945 jo był w Praze załožony serbski wuběrk. Cil wuběrka, zaprědka teke wót Domowiny, jo był pśirědowanje Łužyce na Čechosłowaksku, ale to jo było wótpokazaś južo 1946 wót sowjetskego wjednistwa. Domowina jo nowa se załožyła na 10. maja 1945 w Chrósćicach, a jeje cil jo był serbsku identitu w Dolneje Łužyce wóžywiś.

Pśez wuswójenje junkarjow a wójnskich złosnikow serbske mały bury a rolnikarje su dostali zemju a wuswójenje wjelikich zawodow jo wjadło k prědnym ludowym zawodam. Wukubłanje serbskich nowowucabnikow, natwarjenje serbskego šulstwa a wukubłanje serbskich gymnaziastow w Čechosłowakskej su stwórili zakład za narodnu angažěrowanu serbsku inteligencu.

Wobzamknjenje Kazni wó zachowanju pšawow serbskeje ludnosći na 23 měrca 1948 jo dało prědny raz w stawiznach małego luda statne garantije k šćitoju a k spěchowanjeju swojeje rěcy a kultury. To jo zakład za załoženje serbskich institucijow w pěśźasetych lětach a za spěchowanje serbskeje kultury na wjele pólow wuměłstwa a w sorabistice.

Za źiwanje serbskich zajmow jo był zawjasć wótźělenje z serbske nastupnosći, na pśikład kultura a nutśikowna politika, w danej NDR- ministaŕstwje.

Aby šćitaś rownostajenje serbskeje ludnosći, su se wudawali wšake wustawjenja. Na pśikład stej zawjadłej serbska šulska wucba a dwójorěcne pópisanje wót zjawnych institucijow w nimskej stronje. Weto jo prěgowała oficielne politika napśeśiwo Serbam wót reglementacije a kontrole, rownož wěsta samostatnosć su dostali.

W pśirownanju k drugim mjeńšynam stej mógałej serbska kultura a wědomnosć šyroko se rozšyriś. Weto jo wuwjadło wopadowanje wót serbskego z wšednego dnja wjelgin malsny. Program kubłanja a pódpěranje dwójorěcnosći stej wopadałej.

Zachopjeńki gibanja serbskeje kultury pó 1945 su byli wjelgin śěžke, dokulaž pjerwjej běrokratiske zajźawy sowjetskego boka su pśiwinuli. Akle pśez pśewześe saksojšciny kazni Serbow pśez kraj Bramborska w lěśe 1950 jo se zmóžniło lěpše móžnosći za Serbow.

Pśez zachopjeńk mocneje industrializacije w pěśźasetych lětach Łužyca jo była centrum za energiju. Togodla jamy za brunicu su nastali, serbske jsy su se zgubili to jo póspěšyło pśiměrjenje serbskeje rěcy.

Z nuzkanim kolektiwizacije rolnikaŕstwa w lěśe 1960 jo było za wjele serbskich burow tšašne tšojenje. Serbska rěc jo se śišćała pitśku wěcej do doma a žywnosći a tak rozšyrjenje jo było jano śěžko móžno.

Góspodaŕstwo kraja jo měło katastrofalne slědy, dokulaž tysace staśanow su wuběgnuli wót NDR do BRD.

Na 13. awgusta 1961 gibanje wuběgnjenja jo se stopowało pśez twarjenje murje w Barlinju. Wóna jo źěliła Nimsku a ludnosć za něźi 3 lětźasetki.

Cas wót 1989

Pó zasejzjadnośenju Nimskeje 3. oktobra 1990 su se Serby procowali wó wutwórjenje awtonomnego stata, ale zwězkowe kněžaŕstwo w Barlinju njejo zwóliło do togo a jo rozdźěliło strony Serbow znowego mjazy Sakskej a Bramborskej. Ale Serby maju pšawa narodnych mjeńšynow - maju swóje šule a kulturne organizacije; napise na wobchodowych toflach městow a zastojnstwow su dwójorěcne.

Literatura

• Klaus J. Schiller, Manfred Thirmann: Geschichte der Sorben, VEB Domowina- Verlag Bautzen 1979.
• Jan Šołta, Pśeglěd serbskich stawiznow, do dolnoserbšćiny pśestajił Erwin Hanuš, Budyšyn 1976.
• Peter Kunze, Serby w Dolnej Łužycy, do dolnoserbšćiny pśestajił Uwe Gutšmidt, Podstrupim 2001

• Wikipedija: Serby (nimski)
• Wikipedija: Heinrich I. (nimski)
• Wikipedija: Otto I. (nimski)
• Ronald Lötzsch: Die Sorben als nationale Minderheit in Deutschland (nimski)
• Serby (nimski)