Pšawa wórješyna
| |||||||||||||||||||||||||||||
| Pšawa wórješyna (Juglands regia) | |||||||||||||||||||||||||||||
| systematika | |||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Domena | Eukaryoty | ||||||||||||||||||||||||||||
| Swět | Rostlinstwo | ||||||||||||||||||||||||||||
| Rosidy Eurosidy I | |||||||||||||||||||||||||||||
| pórěd: | (Fagales) | ||||||||||||||||||||||||||||
| swójźba: | (Juglandaceae) | ||||||||||||||||||||||||||||
| rod: | Wórješyna[1] (Juglands) | ||||||||||||||||||||||||||||
| družyna: | Pšawa wórješyna | ||||||||||||||||||||||||||||
| wědomnostne mě | |||||||||||||||||||||||||||||
| Juglands regia | |||||||||||||||||||||||||||||
| L. (1753) | |||||||||||||||||||||||||||||
| Šćitny status | |||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||
.gif){kind=small}
Pšawa wórješyna (Juglands regia) jo bom ze swójźby (Juglandaceae).
Wopis
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Pšawa wórješyna jo bom, kótaryž dośěgnjo wusokosć wót 5 až do 25 m.
Štom jo zwětšego krotki, krona jo šyroka, kulowata až jajowata a mócne gałuzy su rozšyrjone.
Škóra jo šera a wedli rozpukana.
Łopjena
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Łopjena su měnjate, na górnem boku śamnozelene, na dolnem boku swětlejše, dośěgnu dłujkosć wót 40 (20-50) cm. Wóni su njepórikowje pjerinate a wobstoje z 5 až 9 cełokšomnych, jajowatych pjerinatych łopjeńkow z dłujkosću wót 15 cm. Rozšurowane łopjena aromatiski wónjaju. Zymske pupki su kulowate abo jajowate a dośěgnu wjelikosć wót 4 až do 6 mm.
Kwiśonki
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Rostlina jo malsnje rosćeca a togodla je južo pó 10 až 15 lětach zamóžna ku kwiśenju.
Kwiśo wót apryla až do maja. Kwiśonki su njenadpadne, jadnogo roda a se z łopjenjami jawje. Rostlina jo jadnodomna. Muske micki se južo łoni załožuju a ako 5-6 mm dłujke pupki pśezymuju. Muske wisece micki su žołtozelene a dośěgnu dłujkosć wót 5 až 15 cm. Žeńske kwiśonki stoje pó dwěma (jadnu) až pó tśoch (pěśoch) na kóńcu łopjenatych młodych wurostkow. Kwiśonkowa wobalka je z płodnikom zarosćona. Kwiśonki se wót wětša woprošuju.
Płody
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Kamjentny płod jo owalny až kulowaty, maksimalnje 5 cm tłusty, ma zelenu škórpinu a brozdźone, swětłobrune drjewjane jědro. Płody wót septembra až do oktobra wuzdrjaju. Wóni wopśimjeju až do 60 % tucnego wóleja. Kabeje, karwony, njewjericki, pjelchi a myše płody rozšyrjuju.
Juglon
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Južo wucony Plinius jo pytnył, až pód bomom lěbda druge rostliny rostu. Pśicyna za to jo wopśimjeśowa maśizna juglon, kótaryž klěwanje a rosćenje wjele rostlinskich družynow późaržujo. Mězga fryšnych łopjenow a zelenych škórpinow intensiwnje žołtobrunje kóžu zabarwijo.
Stojnišćo a rozšyrjenje
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Póchoda z Aziji a regiona pódzajtšnego srjejźozemskego mórja. Rostlina jo z Romjanow k srjejźnej Europje pśišła.
Preferujo do dłymi duce, włožne, wutkate, kalkowate až pó pšawem měrje kisałe glinjane a ługowe zemje.
Wužywanje
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Bom pódawa drjewo, drjewjanu bajcu a wólejowe semjenja. Jogo drjewo se za meble wužywa.
Nožki
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]- ↑ Starosta: Dolnoserbsko-nimski słownik, Niedersorbisch-deutsches Wörterbuch, Bautzen 1999, ISBN 3-7420-1096-4, bok 574
Žrědło
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]- Mayer, Schwegler: Welcher Baum ist das?, Bäume, Sträucher, Ziergehölze, ISBN 978-3-440-11273-1, bok 222 (nim.)
- Ulrich Hecker: BLV Bestimmungsbuch Bäume und Sträucher, ISBN 3-405-13737-3, boki 142, 154, 173, 182 (nim.)
- Schauer - Caspari: Pflanzenführer für unterwegs, ISBN 978-3-8354-0354-3, 2. nakład, 2008, bok 434 (nim.)
- Spohn: Welcher Baum ist das? Die neuen Kosmos-Naturführer, ISBN 978-3-440-10794-2, bok 137 (nim.)
- Spohn, Aichele, Golte-Bechtle, Spohn: Was blüht denn da? Kosmos Naturführer (2008), ISBN 978-3-440-11379-0, strona 396 (nim.)