Pšawa wórješyna

Z Wikipedije
Pšawa wórješyna
Pšawa wórješyna (Juglands regia)
systematika
Domena Eukaryoty
Swět Rostlinstwo
  Rosidy
Eurosidy I
pórěd: (Fagales)
swójźba: (Juglandaceae)
rod: Wórješyna[1] (Juglands)
družyna: Pšawa wórješyna
wědomnostne mě
Juglands regia
L. (1753)
Šćitny status
Kategorija wohroženja (CKwd)
EX EW CR EN VU NT LC
Kategorija: pówušonego rizika
Wobźěłaś
p  d  w
Gójarska rostlinaJědna rostlina

Pšawa wórješyna (Juglands regia) jo bom ze swójźby (Juglandaceae).

Habitus
List a płody
Muske kwiśonkowe stołki
Žeńske kwiśonki
Płody wórješyny
Płoda

Wopis[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Pšawa wórješyna jo bom, kótaryž dośěgnjo wusokosć wót 5 až do 25 m.

Štom jo zwětšego krotki, krona jo šyroka, kulowata až jajowata a mócne gałuzy su rozšyrjone.

Škóra jo šera a wedli rozpukana.

Łopjena[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Łopjena su měnjate, na górnem boku śamnozelene, na dolnem boku swětlejše, dośěgnu dłujkosć wót 40 (20-50) cm. Wóni su njepórikowje pjerinate a wobstoje z 5 až 9 cełokšomnych, jajowatych pjerinatych łopjeńkow z dłujkosću wót 15 cm. Rozšurowane łopjena aromatiski wónjaju. Zymske pupki su kulowate abo jajowate a dośěgnu wjelikosć wót 4 až do 6 mm.

Kwiśonki[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Rostlina jo malsnje rosćeca a togodla je južo pó 10 až 15 lětach zamóžna ku kwiśenju.

Kwiśo wót apryla až do maja. Kwiśonki su njenadpadne, jadnogo roda a se z łopjenjami jawje. Rostlina jo jadnodomna. Muske micki se južo łoni załožuju a ako 5-6 mm dłujke pupki pśezymuju. Muske wisece micki su žołtozelene a dośěgnu dłujkosć wót 5 až 15 cm. Žeńske kwiśonki stoje pó dwěma (jadnu) až pó tśoch (pěśoch) na kóńcu łopjenatych młodych wurostkow. Kwiśonkowa wobalka je z płodnikom zarosćona. Kwiśonki se wót wětša woprošuju.

Płody[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Kamjentny płod jo owalny až kulowaty, maksimalnje 5 cm tłusty, ma zelenu škórpinu a brozdźone, swětłobrune drjewjane jědro. Płody wót septembra až do oktobra wuzdrjaju. Wóni wopśimjeju až do 60 % tucnego wóleja. Kabeje, karwony, njewjericki, pjelchi a myše płody rozšyrjuju.

Juglon[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Južo wucony Plinius jo pytnył, až pód bomom lěbda druge rostliny rostu. Pśicyna za to jo wopśimjeśowa maśizna juglon, kótaryž klěwanje a rosćenje wjele rostlinskich družynow późaržujo. Mězga fryšnych łopjenow a zelenych škórpinow intensiwnje žołtobrunje kóžu zabarwijo.

Stojnišćo a rozšyrjenje[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Póchoda z Aziji a regiona pódzajtšnego srjejźozemskego mórja. Rostlina jo z Romjanow k srjejźnej Europje pśišła.

Preferujo do dłymi duce, włožne, wutkate, kalkowate až pó pšawem měrje kisałe glinjane a ługowe zemje.

Wužywanje[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Bom pódawa drjewo, drjewjanu bajcu a wólejowe semjenja. Jogo drjewo se za meble wužywa.

Nožki[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

  1. Starosta: Dolnoserbsko-nimski słownik, Niedersorbisch-deutsches Wörterbuch, Bautzen 1999, ISBN 3-7420-1096-4, bok 574

Žrědło[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

  • Mayer, Schwegler: Welcher Baum ist das?, Bäume, Sträucher, Ziergehölze, ISBN 978-3-440-11273-1, bok 222 (nim.)
  • Ulrich Hecker: BLV Bestimmungsbuch Bäume und Sträucher, ISBN 3-405-13737-3, boki 142, 154, 173, 182 (nim.)
  • Schauer - Caspari: Pflanzenführer für unterwegs, ISBN 978-3-8354-0354-3, 2. nakład, 2008, bok 434 (nim.)
  • Spohn: Welcher Baum ist das? Die neuen Kosmos-Naturführer, ISBN 978-3-440-10794-2, bok 137 (nim.)
  • Spohn, Aichele, Golte-Bechtle, Spohn: Was blüht denn da? Kosmos Naturführer (2008), ISBN 978-3-440-11379-0, strona 396 (nim.)