K wobsahej skočić

Guaranišćina

Z Wikipedije
avañe'ẽ1
Guaranišćina
wugronjenje mjenja [aʋãɲẽˈʔẽ]
kraje Paraguay, Argentinska,
Boliwiska, Brazilska
powědarje 4 až do 5 milionow
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija Tupiske rěcy
Tupi-Guaraniske rěcy
Guaranišćina
pismiki Alfabet guaranišćiny (łatyński alfabet)
oficielny status
oficielna rěc Paraguay Paraguay
Boliwiska Boliwiska
rěcne kody
ISO 639-1:

gn

ISO 639-2:

grn, sai

ISO 639-3 (SIL):

GUG, GUN, GUI, GRW

Wikipedija
Emblem Wikipedije Woglědaj k wikipediji w guaranišćinje!
komentar
1pó słowje wuznamjeni cłowjeska rěc
(kaž teke runa simi za kečuašćinu)
Kórta
Rozšyrjenje guaranišćiny

Bruny: W Paraguayju

Cerwjeny: Kraje w kótarychž se guaranišćina powěda

Wobźěłaś
p • d • w

Guaranišćina (nimski Guaraní [gwaɾaˈni], swójske mě: avañe'ẽ [aʋãɲẽˈʔẽ]) jo rěc, kótaraž se w Paraguayju, w pódpołnocnej Argentinskej, źělach Boliwiskeje a w krotkowjacornej Brazilskej powěda. Słuša k tupi-guaraniskim rěcam.

Eksistěrujo něźi 4 až 5 milionow rěcnikow guaranišćiny. Maksimalne pówoblicenja wujdu wót až do 7 milionow, pśi comž se teke wósoby lice, kótarež jano snadne znajobnosći guaranišćiny maju, což se na pśikład pśi wobydlarjach městow w Paraguayju cesto stawa.

W nimskej rěcy, ale teke w serbšćinje, su někotare słowa, kótarež źinsajšnemu słowu guaranišćiny wótpowěduju abo su wjelgin pódobne. Toś te słowa su pśišli pśez špańšćinu a portugišćinu do nimšćiny, a póchada pak z narěcow guaranišćiny, kótarež su se w Paraguayju, Argentinskej, Boliwiskej abo Brazilskej powědali, pak z togo wusko pśiswójźbneje tupišciny, na pśikład: kapybara, jaguar, jaguarundi, tapir, ananas, maniok, marakas, marakuja, nandu a piranja.

Stawizny

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Guaranišćina jo se južo za cas špańskeje kolonialneje doby za kśesćijańske misionarizěrowanje ako pisańska rěc wužywała. Jezuitowy stat za cas špańskeje kolonialneje doby, kótaryž jo był wósebnje źěl źinsajšnego pódzajtšnego Paraguayja a źinsajšneje argentinskeje prowincy Misiones wopśimjował, spěchował guaranišćinu, dokulaž Jezuity su byli pśisedlenje běłych sedlarjow wjelgin wobgranicowali a guaranišćinu ako ekskluziwnu rěcu wužywali. We swětnej prowincy Paraguay wokoło Asuncióna pak wóstawała guaranišćina drje dominěrujuca wobchadna rěc wobydlaŕstwa, dokulaž cysło sedlarjow špańskego póchada poměrnje małe jo była a se toś te z domorodnymi měli, amtska rěc jo była tam pak ekskluziwnje Špańšćina, kótaraž powědanu Guaranišćinu we wšakim nastupanju wobwliwowała. Z kóńcom jezuitskich redukcijow w lěśe 1767 jo guaranišćina teke tam swóju wósebnu poziciju zgubiła.

Teke w njewótwisnem Paraguayju jo wóstawał špańšćina ekskluziwna amtska rěc. Měli su drje Guaranišćinu za wažne kulturelne znamje paraguayiskeje nacije wobglědowana, jeje wužywanje jo wóstawał pak na wustnem wužyśu a na literaturje pśedewšym folkloristiskego charaktera wobgranicowana.

Knigły w guaranišćinje

Akle w nowej dobje jo se w Paraguayju zachopiło, Guaranišćinu teke w kubłanju a ako amtsku rěcu wužywaś a rozdźělne wužywane pšawopisne systemy k do dalokeje měry fonetiskej ortografiji zjadnotnjowaś.

Dialekty

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Z wótstawkom nejdalej rozšyrjona warietetnosć guaranišćiny jo paraguayska guaranišćina [gug], kótaraž jo z rěcy nejmjeńša pó źělach špański akulturěrowanych wobydlarjow kolonialneje swětneje prowincy Paraguayja kaž teke jezuitowego stata wuchadała a togodla wšake špańske wliwy pokazujo. Ma (pó SIL) 4,6 milionow kulturelnje mesticiskich rěcnikow. Paraguayska guaranišćina jo se něga teke w argentinskich prowincoma Misiones a Corrientes a granicujucych regionach Brazilskeje powědała, jo tam pak źinsa w domorodnem wobydlaŕstwje do dalokeje měry wót špańšćiny resp. portugišćiny wutłocona. Dla pśidrogowanja z Paraguayja eksistěrujo pak teke źinsa w Argentinskej a Brazilskej wětše cysło rěcnikow paraguayskeje guaranišćiny.

Njewótwisnje wót paraguayskeje guaranišćiny jo se wót indigenych kupkow, kótarež se k ludoju Guaraní lice, cysło warietetnosćow guaranišćiny powědało, kótarež se pó źělach wjelgin mjaz sobu rozeznawaju a źinsa nejcesćej jano relatiwnje małe cysło rěcnikow maju:

  • Simba-Guaraní [gnw] (w Boliwiskej, 7000 rěcnikow pó SIL International)
  • Chiriguano / Guarayo-Guaraní [gui] (50.000 rěcnikow, z tych 34.000 w Boliwiskej a zbytk w Argentinskej a Paraguayju)
  • Mbyá-Guaraní [gun] (16.000 rěcnikow, z tych 8000 w Paraguayju, zbytk w Brazilskej a Argentinskej)

W dalšnem zmysle su warianty guaranišćiny teke slědujuce:

  • Aché abo Guayaqui [guq] (1500 w Paraguayju)
  • Kaiwá [kgk] (15.000 w Brazilskej)
  • Chiripá abo Ñandeva [ndh] (7000 w Paraguayju, 5000 w Brazilskej)
  • Xetá [xet] (w Brazilskej, pśisamem marła)

Mjaztym až se w Boliwiskej, Argentinskej a Brazilskej pśeběrajuca asimilacija rěcnikow toś tych Guaraní-warietetnosćow na špańšćinu resp. portugišćinu wótměwa, se w Paraguayju w prědnem rěźe asimilacija na paraguaysku guaranišćinu wótměwa.

Guaranišćina w Paraguayju

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Gromaźe ze špańšćinu jo guaranišćina w Paraguayju amtska rěc. Wustawa z lěta 1992 jo wěsće jaden małych oficielnych teksty, kótarež bu do guaranišćiny pśełožone.

Oficielnje płaśi Paraguay ako "dwójorěcny". Realita jo wěcej komplicěrowana. Pśisamem nicht njepowěda jadnu rěcow w jeje cystej formje. Wuše kubłane, měsćańske, eurocentriske warsty powěda rioplatenisku špańšćinu z zaměšowanych Guarani-frazami, mjaztym až mjenjej kubłane, wejsańske, burske warsty guaranišćinu z wjelikimi późělami wót špańskego wokabulara powěda, kótaraž jo ako Jopara [dʒopaˈɾa] znata. Šulske kubłanje se w špańšćinje wótměwa, wěsće bu guaranišćina ako dalšy pśedmjat rozwucowana.

Pó ludlicenju z lěta 1992 su se w Paraguayju slědujuce rěcy powědali:

  • Guaranišćina: 1,6 Mio (39,3%)
  • Guaranišćina a špańšćina: 2 Mio (48,9%)
  • Špańšćina: 260.000 (6,4%)

K tomu se rěcy pśidaju, kótarež su krajodaloko lěbda rozšyrjone, kótarymž regionalnje pak wětšy wuznam pśistaji:

Pśez pówětšowanym wužyśe guaranišćiny teke w kubłanju a ako amtska rěc se jo na fakt źiwał, až wěcej ako 80 % paraguayskego wobydlaŕstwa guaranirěcne jo a njesnadny źěl ma jano rudimentarne znajobnosći špańšćiny.

Pismo a alfabet

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
Wěcej detailowe informacije se móžo w nastawk alfabet guaranišćiny namakaś.

Lěcrownož guaranišćina bu južo pśed 350 lětami za misionowe cile pisana, jano z kongresa w Montevideo w 1950[1] jeje alfabet bu normowany. Jeje alfabet jo warianta łatyńskego alfabeta, ale z někotarymi diakritiskimi znamješkami.[2] Wón wobstoj z 33 pismikow, z kótarychž 12 su wokale a 21 - konsonanty.

Głowne diakritiske znamješko jo tilda, kótaraž se pśi 6 nazalnych wokalach ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ a ñ wužywa. Mimo togo wokale á, é, í, ó, ú, ý se wužywaju, jolic pśizuk słowa se na slědnej złožce njenamaka.

Fonologija

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Guaranišćina dowola jano złožki, kótarež se z wokala abo konsonanta plus wokal zestajaju; złožka, kótaraž se na konsonanśe abo dwa abo wěcej konsonantow gromaźe (mimo "digrafow") kóńcy, móžne njejsu. To šemje (C)V(V) wótpowědujo.

Wokale:

  • Wokale: /a/, /e/, /i/, /o/, /u/ wótpowědaju mjenjej abo wěcej špańskim a IPA-ekwiwalentam, lěcrownož wótergi alofony [ɛ], [ɔ] se wužywaju cesćej; y jo zacynjony, centralny njekulowaty wokal /ɨ/.
Pšawopis Wugronjenje
a [a]
e [ɛ]
i [i]
o [ɔ]
u [u]
y [ɨ]
Oralne a nazalne wokale[1]
Prědne Centralne Slězne
Wusoke /i/, /ĩ/ /ɨ/, /ɨ̃/ /u/, /ũ/
Srjejźne /e/, /ẽ/ /o/, /õ/
Niske /a/, /ã/

Mimo togo eksistěruju za wše 6 wokalow teke nazalne warianty (ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ) Nazalne wokale su jano w akcentuěrowanej złožce distinktiwne. Pśedpśizukowe wokale budu nazalne dla nazalneje asimilacije pśed slědujucymi nazalnymi wokalami abo nazalnymi konsonantami, njewugranjaju se wšak w drugich padach njenazalnje.

Konsonanty:

Pšawopis Wugronjenje
Nazale
m [m]
n [n]
ñ [ɲ]
g̃ (teke ng) [ŋ]
Njespiwne kluzile
p [p]
t [t]
k [k]
' [ʔ] (zaknyk)
Frikatiwy
v [ʋ]
s [s]
ch (tež x) [ʃ]
h [h]
Flap
r [ɾ]
Zwězki z nazala a homorganskego spiwnego kluzila (teke w zazuku)
mb [mb]
nd [nd]
ng [ŋg]
aproksimant
j [ɟ]

Nazalny Sandhi

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Z eufoniskich pśicynow, se słowa do oralnych a nazalnych rěduju. Słowo jo nazalne, jolic wóno ma nejmjeńša jaden z toś tych nazalnych pismikow: ã - ẽ - ĩ - õ - ũ - ỹ - g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt - ñ , a wše dalšne su oralne. Nazalne słowo dostawa druge typy prefiksow a postpozicijow. Na pś. postpoziciji pe, ta bywaju z me resp. nda pó nazalnych słowach.

Pśi tom se /j,k,nd,mb/ do /ñ,ng,n,m/ změna, na pś. nde póra „twójo šarjenje“, ne porã „Sy rědna“.[3]

Pśizuk a eklipsa

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Pśizuk lažy nejcesćej na slědnej złožce zdonka, mjaztym až sufiksowe gramatiske morfemy su njeakcentuěrowane (enklitiske).

Dalša wósebnosć jo wósebne wašnje zazukoweje mutacije, eklipsa: Wjele słowow, kótarež se z konsonantom /t-/ zachopi, změni toś ten zazuk, jolic wóni wót drugich słowow wótwisuju abo se z nimi zestajaju:

Guaraniski Serbski Guaraniski Serbski Guaraniski Serbski
tape puś, droga che rape mój puś hape jogo/jeje puś
téra mě nde réra twójo mě héra jogo/jeje mě
tetyma[4] noga che retyma[4]
Mario retyma[4]		 mója noga
noga wót Mario		 hetyma[4] jogo/jeje noga

Forma tetyma se jano wužywa, jolic noga jo njewobsejźona. Jolic wobsejźaŕ jo tśeśa wósoba, njejo wažny abo jo njeznaty, pótom se forma hetyma pó pótrjefjonem słowje wužywa, mjaztym až se pśi prědnej a drugej wósobje abo pśed tom mjenjowanej wósobje forma retyma wužywa.[4]

Eksistěruju někotare substantiwy, kótarež njamaju /t-/ w zakładnych formach, maju wšak taku změnu.

Guaraniski Serbski Guaraniski Serbski Guaraniski Serbski
óga dom ñandei róga naši dom hóga jogo/jeje dom

i To jo tak mjenjowana inkluděrujuca forma. To groni, až pśigronjona wósoba jo inkluděrowana. (ja+ty/wy resp. mój+twój/waš)

Ale teke eksistěruju někotare njeregularne substantiwy z dwěma formoma, na pś.

  • túva „nan“ -> che ru „mój nan“

Pśi werbach wužywana forma wótwisujo wót hirarchije wósobow (1.>2.>3.). Jolic werb jo transitiwny a agens stoj nižej w hirarchiji ako paciens, pótom se forma na r- wužywa, mjaztym až se we wšych drugich padach forma na h- wužywa.[4] Glědaj teke w kapitelu Hierarchija wósobow a markěrowanja.

  • Che ahecha ichupe. „Wiźim jogo.“
  • Ha'e cherecha. „Wón wiźi mnjo.“

Gramatika

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Nomina a werby se bu tak jasnje kaž w nimšćinje a serbšćinje njerozeznawaju.

Guaranišćina jo mócnje aglutiněrujuca resp. polysyntetiska rěc. Toś se wjele afiksow wužywa.

Nomina

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Ale njeeksistěruju daniž pady daniž genuse. Definitny artikel guaranišćina daniž njama. Rozdźěl mjazy singularom a pluralom da se zwurazniś, ale kóńcowka za plural (-kuéra, nazalnje -nguéra) se rědko wužywa. Město padow a prepozicijow w guaranišćinje se sufikse a postpozicije wužywaju.

Nejwažnjejše kóńcowki pśi substantiwach su slědujuce:

  • -gua „z (+genitiw)“ (rumnostnje), na pś. ka'aguygua „z lěsa“
  • -gui[5] „wót (rumnostnje); dla“; na pś. Perugui „wót Pedra“. Pśi pronomenach ma formu -hegui, na pś. Nde mitãve chehegui. „Sy młodšy ako ja.“
    • Ha-á ta kavaju ári gui. „Padnjom z kónja.“[6]
    • Omano ñembyahýigui. „Wón jo głoda dla wumrěł.“[6]
    • -guive ... -peve (nazalnje meve, rumnostnje a casowje), na pś. Aretéguive Peru hasymi. „Ze swěźenja Pedro jo chory.“; Jajoechapeve. „Na zasejwiźenje“
  • -icha „kaž“, na pś. yvágaicha hovy „módry kaž njebje“
  • -ndive, -ndi „z (+instrumental)“, na pś. Perundive „z Pedrom“
  • -pe[5] (nazalnje -me, rumnostnje a casowje) „w/na/pśi (+ lokatiw); k (+ datiw); (datiw); (akuzatiw pśi pronomenach a wósobach)“, na pś. ógape „w domje“, che rógape „w mójom domje“
    • Ame'ẽ mitãme kamby. „Dam góleśeju mloko.“
    • Ahecha Perupe. „Wiźim Pedra.“
  • -rehe[5], -re „na, z, pśez, dla“
    • -rehe'ỹ, -'ỹre[7] „bźez“
  • -rupi[5] „pśez; dla; něźi“ (rumnostnje a casowje), na pś. Peru oguatami ka'aguýrupi „Pedro se pitśku chójźi pomałem pśez lěs.“

Mimo togo eksistěruju někotare postpozicije:

  • aja, jave „za cas“, na pś. Arahaku aja ha'yta jepi ypápe. „Za cas lěśa plěwam cesto w jazorje.“
  • ári „na (+ lokatiw)“ (rumnostnje), na pś. Kalu igústo oho kavaju ári. „Karl rad na kónje jěcha.“
  • guýpe „pód (+ instrumental)“ (rumnostnje), na pś.
  • jerere, jererehe „wokoło“ (rumnostnje)
  • kotyo, ngotyo „w směrje, do, na (+ akuzatiw)“ (rumnostnje)
  • mboyve „pśed“ (casowje)
  • pegua „wót“, jo samo kombinacija z -pe a -gua a wugroni póchad.
  • rangue „město (+ genitiw)“
  • rire „pó (+ lokatiw)“ (casowje), na př. Peru ohojevy heta ára rire. „Pó dłujkem casu jo se Pedro wrośił.“

Normalnje postpozicije stoje direktnje pó substantiwje. Ale guarã „za (+ akuzatiw)“ se z kóńcowku -pe resp. -ve kombiněrujo, na pś. Agueru ko kamby nde mită'ipe guarã. „Pśinjasu toś te mloko za twójo źiśe.“

Někotare postpozicije faktiski su substantiwy z kóńcowku -pe abo z drugej kóńcowku, pśi comž slědujuce maju rumnostny wóznam:

  • kupépe „slězy, za (+ instrumental)“
  • mbytépe „srjejź“ (z mbyte „połojca; srjejnišćo“)
  • rapykuéri „slězy, za (+ instrumental)“ (z tapy „srjejźne měso“)
    • hapykuéri „za nim“ (Bazěrujo na tśiformowem słowje, kaž někotare druge słowa kótarychž bazowe formy se z t- zachopinaju.)
  • rendápe „pśi“ (z tenda „městno“)
  • renondépe „pśed (+ instrumental)“
  • ykére, yképe „pódla“ (z yke „bok“), na př. Peru oguapy che ykére. „Pedro sejźi pódla mnjo.“

Jolic se z r zachopiju, wóni su wót wěcejformowych substantiwow wótwóźone. Tam forma za tśeśu wósobu se na h zachopi, na pś. hapykuéri „za nim“.

Wótergi se samo kombinacija z kóńcowki a postpozicije stawa:

  • -pe/-ve ǧuarã „za“
    • amba'apo ndéve ǧuarã „ja źěłam za tebje.“[8]

Kóńcowka za plural jo -kuéra (nazalnje -nguéra), na pś. che vakakuéra „móje krowy“. Ale za licbnikami se wóna njewužywa, na pś. mbohapy mbarakaja „tśi kócki“. Sufiks se pó jadnom z pjerwjej mjenjowanych sufiksow jawi, na pś. ipopekuera „w jogo rukoma/rukach“.[9]

Wósebnosć guaranišćiny jo mimo togo, až substantiwy mógu zajźonosć a pśichod měś. Za pśichod se sufiks -rã wužywa, na pś. che rogarã „mój pśichodny dom“. Za zajźonosć se sufiks -kue (nazalnje -ngue) wužywa, na pś. che rogakue „mój něgajšny dom“.[10][11]

Adjektiwy

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Adjektiwy njamaju pady, daniž genuse. Wóni cesto se ako werby wužywaju, dokulaž wósebny werb za „byś“ njeeksistěrujo. Pótom se posesiwne pronomeny wužywaju. Na pś. Che kyra. „Som tłusty“ Kame iporã. „Karmen jo rědna.“

Komparacija se z pomocu -ve „wěcej“ stawa, na pś. Nde mitãve chehegui. „Sy młodšy ako ja.“ Ale mjenjowany sufiks móžo se teke pśi werbach wužywaś, na pś. Arapoty iporãve. „Nalěśe jo rědnjejše.“

Někotare adjektiwy tśi formy maju, na pś. hasy „chory“ ma teke formje tasy a rasy. Pśi pronomenach prědneje a drugeje wósoby se warianta na r- wužywa, na pś. Che rasy. „Som chóry.“, mjaztym až pśi pronomenach tśeśeje wósoby se warianta na h- wužywa, na pś. Hasy. „Wón jo chóry.“ Peru hasy. „Pedro jo chóry.“

Někotare sufikse mógu ako adjektiw wužywaś.

  • -'i: che mitã'i „mójo małke źiśe“
  • -mi: nde membymi „mój małki syn“, „mója małka źowka“

Pśi adjektiwach mógu se někotare sufikse a partikle wužywaś.

  • -mi „pitśku“: Che rasymi. „Som pitśku chóry.“
  • -ete, -ite „wjelgin“: Che táva imombyryete. „Mójo město jo wjelgin daloke.“
  • eterei „wjelgin“: Kame hasy eterei. „Karmen jo wjelgin chóra.“

Pronomeny

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Wósobowe a posesiwne pronomeny

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Pśi wósobowych pronomenach Guaranišćina rozeznawa mjazy inkluziwnymi a ekskluziwnymi pronomenami prědneje wósoby w pluralu.[12]

samostatne prědna druga tśeśa
singular che nde ha'e
plural ñande (inkluziwny),

ore (ekskluziwny)

peẽ ha'ekuéra

Aby pronomeny w datiwje pśełožyło, se kóńcowka -ve (nazalnje -me) ako warianta wót -pe wužywa, na pś. chéve „mnjo, mě“, ndéve „tebje, śi“, ñandéve „nam wšym“, oréve „nam“, peẽme „wam“. Ale pśi tśeśej wósobje formje njamatej pódobnosć z prědnymi formami tabele: ichupe „jomu, njomu; jej, njej“ ale w pluralu ichupe abo ichupekuéra „jim, nim“. Formje za tśeśu wósobu se teke za akuzatiw wužywatej, na pś. Ahecha ichupe. „Wiźim jogo/ju.“, mjaztym až akuzatiw prědnych a drugich wósobow se hynacej zwuraznjuju.

posesiwne prědna druga tśeśa
singular che nde (nazalny ne) i- (hi'-, iñ-, ij-, h-)
plural ñande (inkluziwny, nazalny ñane),

ore (ekskluziwny)

pende (nazalny pene)

Ako posesiwne pronomeny listowane słowa se nic jano posesiwnje wužywaju, ale teke pśi adjektiwach a samo pśi werbach. Pśi tom forma tśeśeje wósoby wót nazuka słowa wótwisujo.

  • i- se pśi konsonantach wužywaju, na pś. ikure „jogo/jeje swinja“
  • hi'- se pśi pśizukowanych wokalach wužywaju, na pś. hi'áva „jogo/jeje włosy“
  • ij- se pśi njepśizukowanych wokalach wužywaju, na pś. ijajaka „jogo/jeje kóš“
  • iñ- se pśi wokalach wužywaju, jolic słowo jo tak mjenjowane nazalne słowo, na pś. iñã „jogo/jeje seń“
  • h- se pśi tśiformowych słowach wužywaju, na pś. hãi „jogo/jeje zub“ (zakładna forma jo tãi „zub“).

Slědujucej pronomena se jano pśi transitiwnych werbach wužywatej:[13]

  • Refleksiwny pronomen ma formu: je: ahecha ("wiźim"), ajehecha ("wiźim se")
  • Reciprokny pronomen ma formu: jo, nazalnje ño[14]: Peru ha Kamen ojohecha. „Pedro a Karmen wiźitej jaden drugego.“

Mimo togo eksistěrujotej dwa tak mjenjowanej portmanteua-morfema, kótarejž góźitej se jano transitiwnje wužywaś.:[15]

  • ro- - zwuraznja prědnu wósobu ako agens a drugu wósobu ako paciens w singularje.
    • Rohecha „Wiźim tebje.“
  • po- - zwuraznja prědnu wósobu ako agens a drugu wósobu ako paciens w pluralu.
    • Pohecha „Wiźim was.“

Demonstratiwne pronomeny

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Guaranišćina ma slědujuce demonstratiwne pronomeny, pśi comž w pluralu eksistěruju wósebne słowa.

Za widne abo pśibytne wěcy a wósoby se slědujuce słowa wužywaju:

  • ko „toś ten, toś ta, toś to“
  • pe „ten, ta, to“
  • amo „ten, ta, to“
  • ã „toś te“
  • ko'ã „te“
  • umi „te“

Za njepśibytne abo njewidne wěcy a wósoby se slědujuce słowa wužywaju:

  • upe „wóny“
  • ku „wóny“
  • aipo „wóny“

Mjenjowane formy se gromadu ze substantiwami wužywaju, toś, wóni su adjektiwy. Jolic wóni ako substantiwy se wužywaju, pótom se -va pśida.

  • Mba'épa péva? „Co to jo?“

Toś, se slědujuce formy nastawaju, z kótarychž někotare maju wariantu bźez srjejźnego v:[16]

  • kóva, kóa
  • ko'ãva
  • péva, péa
  • ãva
  • upéva, upéa
  • amóva, amóa
  • umíva, umía
  • aipóva, aipóa

Konjugacija

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Guaranišćina ma dwa typa werbow, kótarejž matej rozdźělne prefikse za wósoby.

Prědny typ (a-/ai-werby)

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Prědny typ (areal-werby[10]) ma prefikse a-, re-, o- (w singularje), ja- (nazalny ña-), ro-, pe-, o- (w pluralu). Pśi někotarych werbach se mjaz jadnym z mjenjowanych prefiksow a zdonkom -i- pśidawa (aireal-werb), kaž na pś. reikuaa „(sy) wěš“[10][12].

Werbowy zdonk guata („špacěrowaś, drogowaś“); oralny werb.

Singular Plural
Wósoba Prefiks Wósoba Prefiks
1 che
Ja


 a-



 a-guata



 1 ñande (inkl.)
My wšě
1 ore (ekskl.)
My 		ja-

ro-

 ja-guata

ro-guata

2 nde
Ty 		re-

 re-guata

 2 peẽ
Wy 		pe-

 pe-guata

3 ha'e
Wóna 		o-

 o-guata

 3 ha'ekuéra
Wóni 		o-

 o-guata

Werbowy zdonk ñe'ẽ („powědaś“); nazalny werb.

Singular Plural
Wósoba Prefiks Wósoba Prefiks
1 che
Ja


 a-



 a-ñe'ẽ



 1 ñande (inkl.)
My wše
1 ore (ekskl.)
My 		ña-

ro-

 ña-ñe'ẽ

ro-ñe'ẽ

2 nde
Ty 		re-

 re-ñe'ẽ

 2 peẽ
Wy 		pe-

 pe-ñe'ẽ

3 ha'e
Wóna 		o-

 o-ñe'ẽ

 3 ha'ekuéra
Wóni 		o-

 o-ñe'ẽ

Pśi někotarych werbach pśidawaju -gue- mjaz prefiksom wósoby a zdonkom. Na pś.

  • aguereko „(ja) mam“
  • regueraha „(ty) sobu wzejoš, njasoš“

Mimo togo eksistěrujo mało njepšawidłownych werbow, a to ho „hyś, jěś“, ju „pśiś“, u „jěsć, piś“, y'u „piś wódu“, e „groniś“ a yta „plěwaś“.

Drugi typ (che-werby)

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Toś ten typ (verbos chendales[10]) wužywa górjejce pódla pronomenow mjenjowane wósobowe prefikse.[12] Toś te słowa góźe se jano pó źělach ako werby mjenjowaś, dokulaž nejwětše góźe se teke ako adjektiwy abo substantiwy wužywaś.

Oralny werb japu „łdgaś“.

Wósobowa forma Pśełožk
Singular
che japu ja łdgajom
nde japu ty łdgajoš
ijapu wón/wóna łdgajo
Plural
ñande japu my wše łdgajomy
ore japu my łdgajomy
pende japu wy łdgajośo
ijapu (hikuái) wóni łdgaju

Hierarchija wósobow a markěrowanja

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Nordhoff pomjenjujo prefikse za arealowe werby "A-Reihe" (a-serija) pó słowje "aktiv" (aktiwny).[17], mjaztym až wón pomjenjujo prefikse za chendalowe werby "I-Reihe" (i-serija) pó słowje "inaktiv" (njeaktiwny).[17]

Prefikse a-serije se zwězuju ze wšymi transitiwnymi reprezentantami a reprezentantami klasy wótglědanych cynow.[17]

  • che aguata „Ja ženjom/ganjam.“
  • che aikotevẽ pirapire. „Ja pótrjebuju pjenjeze.“

Prefikse i-serije se zwězuju ze wšymi njetransitiwnymi semantiskimi konceptami. Pśi konkretach (Nordhoff: Konkreta) wóni wobsedstwo pokazuju, ale pśi abstraktnych konceptach wóni njeagentiwne wobźělenje pokazuju.[17]

  • che chepochy. „Ja som sćakły.“
  • che chekyse. „Ja mam nož.“

Pśi transitiwnych konceptach jano su móžne njeaktiwne morfemy prědneje a drugeje wósoby, mjaztym až tśeśa wósoba njejo móžna.[17] Jolic śerpjecy (Nordhoff: undergoer) jo wušy w hierarchiji wósobow (1>2>3), pótom se markěrowanje aktera pśi werbje njepokazujo.[18]

  • Juan chejuka. „Juan wusmjerśujo mnjo.“ (pśir. Che ajuka Juan „Ja wusmjerśujom Juana.“)
  • Chesu'u mbói „Wuž jo mnjo kusał.“ (pó słowje mnjo-kusa wuž, nimski MICH-beißt Schlange)[19] (pśir. Aisu'u ichupe. „Ja kusam jogo/ju.“, nimski ich beiße ihn/sie[20])
  • Chejopi eiru. „Pcołka jo mnjo štapiła.“ (pó słowje mnjo-štapa pcołka, nimski MICH-sticht Biene)[19]

To jo samo móžne we wěcej kompleksnych sadach:[21]

  • Ikatúpa oreguerujevy pyharevove? „Móžoš zasej pó nas wjacor jěś?“ (pó słowje: "jogo-móžno'-? nas(-)-jěś (pó)-zasej wjacor-gaž", nimski "SEIN-möglich-? UNS(-)-bringst-WIEDER Abend-SOBALD")
  • Ikatúpa orembohasa ambue tembe'ýpeve? „Móžoš nas na drugi brjog pśesajźiś?“ (pó słowje "jogo-móžno-? nas(-)-pśesajźiś drugi brjog-do", nimski "SEIN-möglich-? UNS(-)-übersetzt anderes Ufer-BIS")

Negacija

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Negacija se pśez cirkumfiks n(d)(V)-...-(r)i w guaranišćinje pokazujo. Prewerbalny źěl cirkumfiksa jo nd- za oralne zdonki a n- za nazalne zdonki. Za 2. wósobu w singularje se epentetiski e pśed zdonkom zasuwa, za 1. wósobu w pluralu inkluziwnje se epentetiski a zasuwa. Predikat teke móžo adwerb abo serialny werb wopśimjeś.[22]

Postwerbalny źěl jo -ri za zdonki, kótarež se na -i, a -i za wše druge kóńce.

Oralny werb

japo (cyniś)

Nazalny werb

kororõ (blakaś, ricaś; rdžaś [23])

Z kóńcowku "i"

jupi (stupiś, zastupiś, póstupiś [24])

Singular
nd-ajapó-i n-akororõ-i nd-ajupí-ri
nde-rejapó-i ne-rekororõ-i nde-rejupí-ri
nd-ojapó-i n-okororõ-i nd-ojupí-ri
Plural
nda-jajapó-i na-ñakororõ-i nd-ajajupí-ri
nd-orojapó-i n-orokororõ-i nd-orojupí-ri
nda-pejapó-i na-pekororõ-i nda-pejupí-ri
nd-ojapó-i n-okororõ-i nd-ojupí-ri

Negacija da se we wšych casowych formach wužywaś, ale za futur abo njerealnu referencu normalne casowe se markěrowanje pśez mo'ã wuměnja, wuslědk jo w n(d)(V)-zdónk-mo'ã-i kaž w Ndajapomo'ãi, "Njok jo cyniś".

Druga warianta negacije jo tak mjenjowany priwatiwny sufiks: -ỹ:[22]

  • y'ỹ „suchota“ (pó słowje: wóda-PRIWATIW)
  • ama'ỹ „suchy, suchota“ (pó słowje: dešć-PRIWATIW)
  • ... he'i'ỹre mba'evete vera. „njegronjecy nic“
  • he'ỹ „bźez słoda, njesłodny, za nicym słoźecy“ (he „słodny, derje słoźecy“, hete „wjelgin słodny“)
  • Che kera'ỹ. „Njamógu spaś.“ (pó słowje: mój spar-bźez; nimski mein Schlaf-OHNE[25])
  • añete'ỹ „njewěrny; łdža“ (z añete „wěrny, realny, wěsty; wěrnosć“)[26]
  • apysa'ỹ „głuchosć“ (z apysa „wucho“)[26]
  • atã'ỹ „měki“ (z atã „twardy“)[26]
  • hendu'ỹ „głuchosć“ (z hendu „słyšaś“)[26]

Teke negacija žyceńskeje formy se z toś tem sufiksu napóra.

  • Tomongy'a'ỹ ore mba'e! „Daś naše wěce njewunjerěšyjo!“ (nimski Er soll unsere Sachen nicht schmutzig machen.[27])

Casowe a aspektowe morfemy

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
  • -ramo: wóznamjenijo ekstremnu bliskosć cyna, cesto pśełožony k "rowno": Oǧuahe ramo che míkro. „Mój bus jo rowno pśišeł.“
  • -kuri[11]: wóznamjenja bliskosć cyna. Ha'ukuri, "Ja som rowno jědł" (ha'u njeregularna prědna wósobowa singularna forma u, "jěsć"). Wón da se teke pó pronomenje wužywaś, ha che kuri, che po'a, "a wó tom, což jo se mě stało, som był glucny"
  • -va'ekue[10][11]: wugroni fakt, kótaryž jo se pśed dłujkem casu stał a twarźi, až jo realna pšawda. Okañyva'ekue, "wón/wóna jo se pśed dłujkem casu zgubił"
  • -ra'e: groni až rěcnik něga jo měł cwible, ale jo wěsty we wokognuśu powědanja. Nde rejoguara'e peteĩ ta'angambyry pyahu, "sy skóńcnje nowy telewizor kupił"
  • -raka'e: wugroni njewěstosć perfektiwnego fakta. Peẽ peikoraka'e Asunción-pe, "Myslim se, až sćo chylu w Asunciónje bydlili". Ale źinsa jo toś ten morfem pitśku wóznama zgubił a kšyjo se z ra'e a va'ekue

Werbowa forma bźez sufiksow scełego jo prezenca abo samo aorist: Upe ára resẽ reho mombyry, "toś ten źeń ty sy wen šeł a wótejšeł"

  • -ta[28][29][11]: jo futur, wón se tek ako awtoritarny imperatiw wužywa. Oujeýta ag̃aite, "wón/wóna se skoro wrośi". Ajapóta „Budu cyniś“[10]
  • -ma[10][30]: ma wóznam "južo". Ajapóma, "Južo som cynił". Ağuahẽma „Južo som pśišeł“

Toś tej dwa sufiksa góźitej se kombiněrowaś: ahátama, "Južo du"

  • -va'erã[10][28][29][11]: pokazujo, něco, kótarež ma se nic skóro stojaś abo něco, kótarež musy se ze socialnych abo moralnych pśicynow cyniś. W toś tom paźe wótpowědujo nimskemu modalnemu werboju sollen. Péa ojejapova'erã, "To ma se cyniś"
  • -ne[10][28][29][11]: pokazujo něco kótarež nejskerjej se stanjo abo něco, pódla kótaregož rěcnik se mysli až se by stało. Wón wótpowědujo na wěstej wašni subjunktiwej špańšćiny. Mitãnguéra ág̃a og̃uahéne hógape, "Źisi budu nejskerjej něnto domoj pśiś"
  • -hína[30], ína pó nazalnych słowach: pókšacowany cyn w momenśe powědanja, prezens a pluskwamperfekt pókšacowany abo wuzwignjony. Rojatapyhína, "my wogeń cynimy"; che ha'ehína, "ja to som!"
  • -vo: wón ma subtilnu diferencu k hína w kótarejž vo pokaza nic na kuždy pad kótarež se cyni w momenśe powědanja. amba'apóvo, "źěłam (nic na kuždy pad něnto)" Oguerekovo oipotava oho. „Gaž wón jo měł, kótaryž jo kśěł, wón jo šeł.“[31]
  • -pota: pokaza bliskosć rownu smugu pśed startom procesa. Ajukapota, "Som blisko městna źož zachopiju móriś". (Partikularne sandhi-pšawidło se tu wužywa: jolic werby kóńce na "po", sufiks změni na mbota; ajapombota, "Budu swěru něnto cyniś")
  • -pa, nazalnje -mba: pokaza emfatiski až proces jo kompletnje skóńcył. Amboparapa pe ogyke, "ja som sćěnu kompletnje mólował" Hesakãmba „Wóno jo dopołnje jasne.“[10]

Tós ten sufiks se móžo kombiněrowaś z ma, rezultěrujucy páma: ñande jaikuaapáma nde remimo'ã, "něnto my kompletnje znajomy wše twóje mysle". Tós te su njeakcentuěrowane sufikse: ta, ma, ne, vo; tak akcent stoj na slědnej złožce werba.

Modusowe morfemy a werby

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Za mody mógu se pó źělach sufikse a pó źělach wósebne werby wužywaś.

  • -se[28][29][32] „kśěś“[10]: Akese „Com spaś.“
  • -rõ: Che aguatarõ, nde repurahéine. „Jolic du, spiwaš.“[32]
  • -nga'u „(se) póžedaś za cym“: Rohechanga'u. „Póžedam se za to, śi wiźeś.“[10]
  • -gua'u „(jano) tak cyniś“[10]: Oke gua'u. „Wón (jano) tak cyni, ako by spał.“
  • -kuaa „móc“ (To jo krotka forma werby aikuaa “wěźeś“.): Opurahéikuaa. „Wón móžo spiwaś.“
  • te- - zwuraznja žycenje: Tereǧuahe porãite. „Buź witany.“ abo „Witaj.“[33]
    • Wóno se na jadnore t- reducěrujo, jolic se slědujucy morfem za wósobu z wokalom zachopina: Tou pya'e pya'e. „Daś pśiźo malsnje.“[33]

Werby prědnego typa, kótarež su transitiwne, mógu teke imperatiwnu formu měś. Ale prefiksa jano za drugu wósobu singulara a plurala eksistěrujotej, a to e- a ei.[32]

  • ejapo „cyń“
  • eiporu „wužywaj“

Zwětšego se teke sufiks pśidawa, a to -mi, -na abo -ke, kótarež mógu se teke kombiněrowaś.[10]

  • eme'ẽmi „pšosym daj“
  • eguapýkena „pšosym sedni se“

Mimo togo eksistěruju někotare njepšawidłowne formy, a to terehe „źi“, ere „groń“, he'u „jěź“, hey'u „pij“.

Ako modalne werby se slědujuce słowa wužywaju.

  • ikatu „móžno byś“: Ikatúpa ha'u ko pira? „Móžno jo, jěś toś tu rybu?“
  • tekotevẽ „dejaś, musyś“: Tekotevẽ aha ko'áğa. „Musym něnto hyś.“
    • nakotevẽi „njedejaś, njemusyś“:

Participy

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

W guaranišćinje teke eksistěruju tśi participy, a to -py, -pyre a -pyrã.[31]

Kauzatiw

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Pó Nordhoff kauzatiw jo wjelgin produktiwny.[34]

  • -uka (alomorfy -yka[34] abo -ka[34], "Transitiver Kausativ"[34]) „daś + -ś“ Wón da se jano pśi transitiwnych werbow wužywaś. Kallfell pomjenjujo to kawsatiwnu abo faktitiwno-mediatiwnu diatezu.[35]:
    • Ahechauka ndéve. „Ja dam śi něco wiźeś.“ (nimski Ich lasse dich (etwas) sehen.)[35]
    • Ajapouka „Dajom cyniś.“[10]
    • Ehechaukamína chéve ... „Pšosym pokazuj mě ...“ (pó słowje !-wiźeś-daś-pitśku-! mě, nimski !-sehen-lass-BISSCHEN-! mir)[36]
  • -mbo-, nazalnje mo- ("koaktiv"[10][37], "Intransitiver Kausativ"[34]) Wón da se jano pśi njetransitiwnych werbow wužywaś.:
    • Che omomemby. „Ja góle naźěłam.“
    • Ña Marina ombopupu la y. „Kněni Marina wari wódu.“[6]
    • Ambojahu la mitãme. „Kupjom góle.“[6]
    • Che ambopuka Isabelpe. „Spóram Isabelu k smjaśeju.“[38] (Pśirownuj Isabel opuka. „Isabela se smjejo.“[38])
    • Rodolfo chembopuka. „Rodolfo spóra mnjo k smjaśeju.“[38]
    • Erika oñembopuka. „Erika bu k smjaśeju spórana.“[38]

Pó Hammink mbo- funkcioněrujo teke ako faktitiw. Wón póchada nejskerjej z njewótwisnego werba (j)apo „cyniś“ a snaź se teke póśěgujo na substantiw po „ruka“.[6]

Mimo dosć cesteju wariantowu mbo- a mo- teke eksistěruju mby- (my-) a mbu- (mu-).[37]

  • Ha amba'apo ha amokã la ry'ái. „A som źěłał a znoj sušył.“ (nimski Und ich habe gearbeitet und den Schweiß trocknen lassen.)[37]

Pšašanja

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Pšašanja daju se z pomocu partikle -pa abo piko napóraś.

  • Ndépa aleman? „Sy Nimc?“
  • Reñe'ẽkuaái piko ava ñe'eme? „Móžoš guaranišćinu powědaś?“

Mimo togo eksistěruju někotare pšašajuce pronomeny, kótarež jadnu z partiklowu wopśimjeju.

  • araka'épa „ga“: Araka'épa reju? „Ga pśiźoš?“
    • araka'e guive „wót ga“: Araka'e guive reiko ápe? „Wót ga bydliš how?“
    • araka'e peve „až ga“: Araka'e peve remba'apo? “Až ga źěłaš?“
  • maerãpa „k comu“: Maerãpa reikotevẽ ko ahoja? „K comu pótrjebujoš toś te pókšywadło?“
  • mamópa „źo“: Mamópa oiko nde sy? „Źo bydli twója maś?“
    • mamoguápa, mamoyguápa „wótkul“ (póchad): Mamoguápa nde irũ? „Wótkul jo twój pśijaśel?“
    • mamóguipa „wótkul“: Mamóguipa ou nde irũ? „Wótkul pśiźo twój pśijaśel?“
  • mávapa „chto“: Mávapa nde? „Chto sy?“
  • mba'épa „co“: Mba'épa péva? „Co to jo?“
    • mba'éguipa „cogodla“: Mba'éguipa nde kyra? „Cogodla sy tłosty?“
    • mba'éichapa „kak“: Mba'éichapa reiko? „Kak se tebje źo?“
    • mba'erãpa, mba'upépa „za co“: Mba'erãpa reju? „Za co sy pśišeł?“[39]
  • mbovýpa, mboýpa „(kak) wjele“: Mbovýpa ko pira? „Wjele płaśi toś ta ryba?“
  • moõpa „źo“: Moõpa nde mbarakaja? „Źo jo twója kócka?“

Pitśku wó polysyntetiskich kakosćach

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Słowo móžo relatiwnje wjele informacijow wopśimjeś.[10]

  • ojetavy'o „wón/wona wuknjo“ - Pó słowach: o- „wón/wóna“, je „se“, tavy „głupy, głuposć“, -o „bźez“ (Pó Lustig to jo priwatiw.)[10]
  • ndahepyme'ẽsei „njok jogo płaśiznu daś, njok to płaśiś“ - Pó słowach. nda- -i „nje“, a „ja“, hepy (drugej formje stej tepy a repy) „płaśizna“, (a)me'ẽ „daś“, -se „kśěś“ (wolitiw)[10]
  • ajepojohéi „Myjom se ruce.“ - pó słowach: a- „ja“, je „se“, po „ruka“, johéi „myś“[8]
  • nomboguatasevéitapahina „Njebuźo wón kśěś jogo wěcej hyś daś?“ - pó morfemach n-o-mbo-guata-se-vé-i-ta-pa-hina; pó słowach: n- „nje-“ (1), o „wón“, mbo „daś + -ś“, guata „hyś“, se „kśěś“, vé „wěcej“, i „nje-“ (2), ta „buźo“, pa „?“, hina „“[10][40]

Syntaksa

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Guaranišćina ma jano dwě wopšawdnej konjunkciji:

  • ha „a“: Aguapy ha ha'u yva. „Sejźim a jěm sad.“
  • térã „abo“: Nde vare'a piko térã nde y'uhéi? „Maš głod abo lačnotu?“

Nadawk konjunkcijow a relatiwnych pronomenow maju sufikse.

  • rire „pó tom až“: Ağuahẽ rire akarúta. „Pó tom až som pśišeł, budu jěsć.“[10]
  • -ramo „jolic“: Okýramo apytáta ógape. „Jolic dešćujo, pótom wóstanu doma.“[10]
  • hağua „aby“:[10]
    • Aguapymi apytu'u hağua. „Sednu se pitśku, aby zwótpócywał.“[10]
    • Aju Paraguáipe amba'apo hağua. „Pśidu k Paraguayoju aby źěłał.“[6]
  • -va[41]: Péva piko míkro ohóva Paraguaýpe? „Jo to ten bus, kótaryž do Asuncióna jěźo?“
  • -ha[41][42] „až“: Cherayhuha aikuaáma. „Až lubujoš mnjo, južo wěm.“
  • -gui „dokulaž“
    • Ndokýi ojere gui yvytú. „Njejo se dešćowało/padało, dokulaž jo se wětš změnił.“[6]
  • -hague „mogał groniś, někak“
    • Ambyasy chenupahague che sy. „Som tužny někak jo mója maś mnjo biła.“[6][43]
  • -haguére „togodla, až“:
    • Avy'a omendahatahaguére José rehe. „Som rad(a) togodla až wóna se buźo z Jozé ženiś.“[6][44]

Licbniki

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Guaranišćina jo měła spócetnje jano licbniki 1 až 4, a to peteĩ „1“, mokõi „2“, mbohapy „3“ a irundy „4“.

Za druge licbniki buchu źěłane słowa pśed krotkim casu wutwórjone, kótarež se lěbda wužywaju. Pśi com licbnik za 5 jo po, kótaregož pópšawny wuznam jo „ruka“. Licbniki za 6 až 9 su z togo a kóńcnego źěła bazowych licbnikow wótwóźone, a to poteĩ „6“, pokõi „7“, poapy „8“ a porundy „9“.

Za napóranje rědowych licbnikow se sufiks -ha[45] wužywa, na pś. irundyha „stwórty“.[41]

Morfologija

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

W guaranišćinje nowe słowne wóznamy se pśez zestajenje słowow abo słownych źělow wutwórje: na pś. słowo "alfabet" w guaranišćinje jo achegety - z togo a, che a ge su prědne tśi pismiki alfabeta guaranišćiny, a ty wóznamjeni kupku abo zestajanku. Dalšne pśikłady ze sufiksom -ty (nazalnje -ndy) su slědujuce słowa[10]:

  • avatity „majsowišćo“ (z avati „majs“ a -ty)
  • petyndy „tubakowa plantaža“ (z petỹ „tubak“ a -ndy)
  • ñe'endy „słownik“ (z ñe'ẽ „słowo; rěc“ a -ndy)

Polysemny morfem -ha da se za napóranje tak mjenjowanych nomen agentis abo nomen loci wužywás.[41]

  • Ha'e jerokyha. „Wón jo rejowaŕ.“[41]

Ale za nomen agentis da se teke sufiks -hára wužywaś.[41]

  • pohãnohára „gójc“ (z pohãno „gójś“)

Tak se teke wutwórje zestajanki z dweju słowowu, na pś. mba'e guasu wóznamjeni "wjelgickan dobry" (pó słowje: "něco wjelike"), abo tava guasu wóznamjeni "głowne město" abo "stolica" (pó słowje "město wjelike"). Słowo za guaranišćinu, avañe'ẽ, wóznamjeni "cłowjeska rěc" a słowo za špańšćinu, karaiñe'ẽ, ma wóznam "knězowa rěc". Jano dlijaśe něnto póněcom se zachopinaju ekwiwalenta guarani ñe'ẽ a epaña ñe'ẽ wužywaś. Guaranišćina jo spócetnje jano měła licbniki za licby jaden až styri[10], togodla wuškowne licby se morfologiski zestajaju, pśez pśedstajenje afiksow, pśi comž na pś. po (pěś, wopšawźe ruka) ako baza funkcioněrujo, kaž po (pěś) + mbohapy (tśi) = poapy (wósym). Mjenja mjasecow se pó samskem principje wutwórje: jasy (mjasec) + peteĩ (jaden) = jasyteĩ (januar). Ale teke mjenja wšednych dnow se pó toś tom principje wutwórje: ára (źeń, cas, wjedro) + peteĩ (jaden) = arateĩ (njeźěla).

Toponymy a druge mjenja

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

W Argentinskej, Uruguayju, Paraguayju a Brazilskej eksistěruju wjele toponymow a někotare mjenja, kótarež z Guaranišćiny póchada. Toś te bu gdy pó kraju pó špańskem abo portugiziskem pšawopisu pisane a su se cesto zukowje hyšći dalšej pśeměnjowałe, w někotarych padach samo tak wjelgin, až wóni buchu wót rěcnikow Guaranišćiny wěcej njerozměte.

Někotare słowa zakładnego słowoskłada

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
Serbski Nimski[46][47] Guaraniski[46][47] Serbski Nimski[46][47] Guaraniski[46][47]
ja ich che wjeliki groß guasu
ty du nde mały, małki klein michĩ, mirĩ
wón/wóna/wóno er/sie/es ha’e jěsć essen u, karu
my wir ñande, ore piś trinken u
wy ihr peẽ spaś schlafen ke
wóni sie (Plural) ha’e(kuéra) mrěś, wumrěś sterben mano, sapymi
chto? wer? mávapa hyś gehen ha
co? was? mba’épa pśiś kommen ju
luź, cłowjek Mensch ava, yvypóra daś geben me’ẽ
muski, muž Mann kuimba’e wześ, braś nehmen pyhy
žeńska, žona Frau ña, kuña powědaś sprechen ñe’ẽ
głowa Kopf akã lubowaś lieben hayhu
woko Auge tesa jaden eins peteĩ
wucho Ohr nambi dwa, dwě zwei mokõi
nos Nase tĩ tśi drei mbohapy
guba Mund juru štyri vier irundy
zub Zahn tãi pěś fünf po
jězyk Zunge kũ šesć sechs poteĩ
wutšoba Herz ñe’ã, py’a sedym sieben pokõi
ruka Hand po wósym acht poapy
noga Fuß py źewjeś neun porundy
wóda Wasser y źaseś zehn pa
wogeń Feuer tata dwaźasća zwanzig mokõipa
słyńco Sonne kuarahy sto, hundert hundert sa/sã
mjasec Mond jasy tysac, towzynt tausend su

Samo špańske słowa buchu k guaranišćinje adaptěrowane[10]:

  • kavaju (caballo) „kóń“
  • kavara (cabra) „kóza“
  • ovecha (oveja) „wójca“
  • guéi (buey) „krowa“
  • Huã (Juan) „Jan“
  • aramirõ (almidón) „škrob“
  • kesu (queso) „twarožk“
  • sevói (cebolla) „cybula“

Pśikładowy tekst

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Nastawk 1 z Powšykne deklaracija cłowjeskich pšawow w Guaranišćinje:

Mayma yvypóra ou ko yvy ári iñapyty'yre ha eteĩcha tekoruvicharenda ha akatúape jeguerekópe; ha ikatu rupi oikuaa añetéva ha añete'yva, iporãva ha ivaíva, tekotevẽ pehenguéicha oiko oñondivekuéra.[48]

(Wšykne luźe su lichotne roźone a jadnake pó dostojnosći a pšawach. Wóni maju rozym a wědobnosć a maju ze sobu w duchu bratšojstwa wobchadaś.[49])

Nožki

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
  1. ↑ 1,0 1,1 Nastawk wó guaranišćinje w "languagesgulper" wopśimjejo kapitela wó fonologiji resp. pismje a ortografiji (eng.)
  2. ↑ Nastawk w "omniglot" (eng.)
  3. ↑ Nordhoff, bok 22
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Nordhoff: Oszillation, boka 21-22 (Ale wužywamy how normalny pšawopis, a to bźez wězajuceje smužki.)
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Nordhoff: Postpositionen, boki 38-40
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 6,8 Nastawk wo kawsatiwach a kawsaciji Causatives and Causation: A Universal-Typological Perspecitive (eng.)
  7. ↑ Slědny pó Wikisłownikowem gronidle -'ỹre
  8. ↑ 8,0 8,1 Informacije wó Jopará, w kapitelu ¿Cómo funciona el guaraní? (špań.)
  9. ↑ Nastawk wó Guaranišćinje w "languagesgulper" wopśimjejo něco wó pluralowej kóńcowce. Ale tam słowo se tak pišo: i-po-pe-kuera (eng.)
  10. ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 10,12 10,13 10,14 10,15 10,16 10,17 10,18 10,19 10,20 10,21 10,22 10,23 10,24 10,25 10,26 Wopis rěcy (nim.) (Dnja 19. septembra 2012 wólodowany. Wótkaz se dnja 2022-02-21 korigěrował.)
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 Nordhoff: Tempus, boki 33-36
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Drude: Tabelle 1: Das Formeninventar: Präfixe und Pronomen, bok 5
  13. ↑ Nordhoff, bok 32
  14. ↑ Nordhoff, boki 25, 32, 51
  15. ↑ Nordhoff: Portmaneaumorpheme, strona 31
  16. ↑ Pó Kallfell: Grammatik des Jopara, bok 250
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 Nordhoff: Personenmarkierung, boki 4, 30-32
  18. ↑ Sebastian Nordhoff: Voice in Guarani (engelski) Wotwołane dnja 22. oktobera 2012.
  19. ↑ 19,0 19,1 Pó Kauderwelsch Band 34, bok 160
  20. ↑ Guido Kallfell: Grammatik des Jopara. Gesprochenes Guaraní und Spanisch in Paraguay (nimski) Wotwołane dnja 21. februara 2022.
  21. ↑ Pó Kauderwelsch Band 34, strona 113
  22. ↑ 22,0 22,1 Nordhoff: Negation, boka 42-43
  23. ↑ nimski brüllen, dröhnen pó Interaktiwnem tśirěcnem słowniku
  24. ↑ nimski steigen, hochgehen, einsteigen, aufsteigen pó Interaktiwnem tśirěcnem słowniku, engelski go up, rise (w engelskem nastawku)
  25. ↑ Pó Kauderwelsch Band 34, bok 160
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 Pó knigłach Hippocrene Concise Dictionary Guaraní-English, English-Guaraní, strony 16 (añete'ỹ), 19 (apysa'ỹ), 22 (atã'ỹ), 31 (hendu'ỹ)
  27. ↑ Pó Kauderwelsch Band 34, bok 68
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 The Paraguayan Guaraní future marker –ta (dłujka wersija, 25 bokow) (eng.)
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 The Paraguayan Guaraní future marker –ta (krotka wersija, 8 bokow) (eng.)
  30. ↑ 30,0 30,1 Nordhoff: Aspekt, boka 36-37
  31. ↑ 31,0 31,1 Nordhoff: Sonstiges, boki 44-46
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Nordhoff: Modus, bok 37
  33. ↑ 33,0 33,1 Pó Kauderwelsch Band 34, boka 67 a 68
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 Nordhoff: Kausativ, bok 38
  35. ↑ 35,0 35,1 Pó Kallfell: Grammatik des Jopara, boki 220-222
  36. ↑ Pó Kauderwelsch Band 34, bok 127
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Pó Kallfell: Grammatik des Jopara, boki 216-220
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 Nastawk wó Werbowej inkorporaciji w kawsatiwnych konstrukcijach Gwaranišćiny VERB INCORPORATION IN GUARANÍ CAUSATIVE CONSTRUCTIONS (eng.) Ale sw tam ako Xe a-mbo-puka Isabel-pe (bok 42 [w programje 48]) resp. Rodolfo xe-mbo-puka (bok 45 [w programje 51]) jawi.
  39. ↑ Kurs wót Miguel Angel Verón (špań.)
  40. ↑ pó słowach engelski: NEG 3SG.act CAUS walk DES more NEG FUT INT IMP; ‘Will he not want to make him walk anymore?’ VERB INCORPORATION IN GUARANÍ CAUSATIVE CONSTRUCTIONS, bok 7 (eng.)
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 41,4 41,5 Nordhoff: Relativpronomen, boki 40-42
  42. ↑ Glědajśo, až morfem jo polysemny.
  43. ↑ Pisany pitśku hynacej, a to z x město ch.: A-mbyasy xenupahague xe sy.
  44. ↑ Engelski pśełožk w žrědle jo: I'm glad she's going to marry José.
  45. ↑ Glědajśo, až morfem jo polysemny.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 46,3 Interaktives Wörterbuch Deutsch-Guaraní
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 47,3 Wolf Lustig: Kauderwelsch. Guaraní – Wort für Wort. Rump, Bielefeld, 2. Auflage, 2005.
  48. ↑ Guarani language, alphabet and pronunciation. Omniglot.com. Wotwołane dnja 14. februara 2015.
  49. ↑ Sorbian. Omniglot.com. Wotwołane dnja 14. februara 2015.

Žrědła

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
Wó guaranišćinje
  • Sebastian Nordhoff: Nomen/Verb-Distinktion im Guarani, ISSN 1615-1496, wersija w interneśe (wótwołany 17. oktobra 2012; zasej namakana 28. měrca 2016) (nim.)
  • Wolf Lustig: Guarani für Paraguay Wort für Wort, Kauderwelsch Band 34, 2. Auflage 2005, ISBN 3-89416-299-6 (nim.)
  • Silvio Liuzzi, Pablo Kirtchuk: Tiempo y aspecto en Guaraní, wersija w interneśe (wótwołany 23. septembra 2012; zasej namakana 14. februara 2015) (špań.)
  • Sebastian Drude: Die Personenpräfixe des Guarani und ihre lexikographische Behandlung, wersija w interneśe (wótwołany 25. oktobra 2012) (nim.)
  • A. Scott Britton: Hippocrene Concise Dictionary Guaraní-English, English-Guaraní, Hippocrene Books Inc., 2005, ISBN 0-7818-1066-3
Wó Jopara
  • Guido Kallfell: Grammatik des Jopara, Gesprochenes Guaraní und Spanisch in Paraguay, Peter Lang GmbH, 2011, ISBN 978-3-631-61923-0

Wótkaze

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
Wikipedia
Wikipedia
 Wikipedija w Guaranišćinje

Glědaj teke

[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
Z https://dsb.wikipedia.org/w/index.php?title=Guaranišćina&oldid=145045