K wobsahej skočić

Maniok

Z Wikipedije
Maniok
Manihot palmata.
systematika
Domena Eukaryoty
Swět Rostlinstwo
  Rosidy
Eurosidy I
pórěd: (Malpighiales)
swójźba: Wjelkomlokowe rostliny (Euphorbiaceae)
pódswójźba: Crotonoideae
rod: Maniok
wědomnostne mě
Manihot
Wobźěłaś
p  d  w

Maniok (Manihot) jo ród ze swójźby wjelkomlokowych rostlinow (Euphorbiaceae). W roźe Manihot se mjaz něźi 60 do 100 družynow rozeznawa. Někotare družyny se w tropach ako škrobowe dodawarje sajźiju. Wše sajźone družyny su pó górjejce mjenjowanem mjenju, wótwisnje wót regiona, wóznamjenjone. Nejwažnjejša družyna jo pšawy maniok (Manihot esculenta). Dokulaž wopśimjejo korjeń rostliny škrob, jo jeje sajźenje šyroko rozšyrjone. Wóna póchada originalnje z regionow źinsajšneje Brazilskeje a Paraguaya a bu južo pśed wobsedlenim Ameriki pśez Europejarjow wót prawobydlarjow za zežywjenje wužywana. Mjaztym se rostlina swětodaloko we wjele źělach tropow a subtropow sajźijo.

Manihot-družyny su bomy, kerki, połkerki abo zelišćowe rostliny. Wopśimjeju běły mlokowu mězgu. Někotare družyny wobsejźe korjentne kule. Schódne listowe łopjena su jadnory abo rukojśe rozdźělone. Łopjenowe šyški su dłujke. Pódlańske łopjena su małke.

Rostliny su zwětšego jadnodomnje rozdźělone rodne (monözisch), rědko dwójodomnje rozdźělone rodne (diözisch). Kwiśonki stoje pó wšakich w jadnorych abo zestajanych, cesto terminalnych granojtych abo njepšawowokołkojtych kwiśonkowych stołkach. Jadnorodne kwiśonki su pěślicbne. Kwiśonkowa wobalka wobstoj jano z pěś keluškowych łopjeńkow, Kronowe łopjeńka feluju. Muske kwiśonki wopśimjeju wósym až 15 lichotnych stamenow w dwěma krejzoma. Žeńske kwiśonki wopśimjeju mimo pěstki teke wótergi někotare staminodien. Twórje tśiwjechlojte kapslowe płody.

Manihot glaziovii Müll. Arg., Syn.: Manihot carthaginensis subsp. glaziovii (Müll. Arg.) Allem., Ilustracija.
Maniok (Manihot esculenta), Ilustracija.
Maniok (Manihot esculenta), Jungpflanze.
Manihot purpureocostata, Ilustracija.
Manihot quinqueloba, Ilustracija.
Manihot salicifolia, Ilustracija.
Manihot violacea, Ilustracija.

Rod Manihot bu 1754 wót engelskego botanikarja Philip Miller nastajony.[1] Znutśika roda se źinsa něźi 60 až 100 družynow rozeznawaju, kótarež wše z Neotropis póchadaju, zwětšego z Brazilskeje.

K nejwažnjejšym družynam roda słušatej:

Mimo togo eksistěruju dalšne družyny.[2]

Maniok (M. esculenta), Ricomy pó žnjach
Wusušony Maniokowy škrob.

30 až 60 cm dłujke, w promjenjach gromaźe stojece, mlokomězgowe a na škrob bogate korjenje wopśimjeju pśi někotarych družynow cyanowóźik a su togodla gadowate. Zagadowańske zjawy su ataksija, amblyopija. Pśez pśigódne wobjadnanje (mócny wogrěśe) se pak wupšažecy cyanowóźik wótpóra, a dostanu pótom dobre žywidła. Maniok ma pak drobny wutk na proteina (jano něźi 1,2 %) a jano wjelgin małke esencielne aminokisaliny. (tšach Kwashiorkor-syndroma.) Aby pśeśiwo tomu póstupował, pórucyjo se pśidatne jěźenje na proteinach bogatych Maniok-łopjenow.

Wužywanje kulow ako žywidła slědk źo na prawobydlarjow pódpołdnjoweje Ameriki. Maniok jo teke źinsa hyšći wažne głowne žywidła w Brazilskej, pśedewšym na pódpołnocy a dłujkem zajtšu kraja.

Kaž wjele tropiskich wužytne rostliny pódajo maniokowy kerk z małkim nałožowanim źěła wusoki dobytk.

Kule bu wobělone, rozmlate a tšugane, a pótom zamócone. Pó někotarych dnjach wutłoce masu, wumyju ju pśez tak mjenjowany tipití a wopjakuju ju w kachlach. W prasy wóstajona masa doda Maniokowu muku (farinha).

Maniokowa muka se móžo pódobnje kaž pšenicu muku wužywa. Luźe z alergijami pśeśiwo pšenicy a drugim trajdam wužywaju togodla cesto maniokowu muku ako narownanje.

Mimoprodukt zgótowanja maniokoweje muki jo škrob („polvilho“), kótaryž bu wopjacony a pótom „Tapioka“ mjenjowany.

W drugich regionach dostanu pó modificěrowanym jadnanju pitśku druge produkty; teke pśigótuju z muki tykańc (na pś. Beijú), kótarež našomu klěboju mjenjej abo wěcej pódobne su, a na Antillach měšaju maniokowu muku z pšenicneju muku a pjaku z togo klěb („conaque“).

Fryšny korjeń wužywaju ako gójeński srědk pśi wrjodach.

Łopjena manioka se ako zeleninu jěźe. Semjenja wšych tśi górjejce mjenjowanych družynow statkuju purgěrujcy a bluwanje rozbuźece.

Słodnosći, kótarež w Brazilskej z manioka zgótuju, su (u. a.) Beijú, Farofa abo Tarubá. Pśedewšym w Peruwje pśewšo lubowana najěź jo „Yuca á la Huancaína“, „Yuquitas“ jo tam samo pśi wšych wjelikich fastfood-seśach ako mały pśikusk.

Maniok se teke w centralnej Africe (Kamerun, Gabun, Kongo atd.) intensiwnje a rad wužywa. Muka (Foufou) se cesto za družynu klejzowego śěsta wužywa. Kula se rada w parje abo we wóźe wari a nic rědko fritěrujo. Maniokowe łopjena su teke wjelgin lubowana jěź a se z mazom zemskich wórješkow, płodami wólejowych palmow abo kokosowym mlokom pśigótujo. Wjelgin lubowane (a za europske njebja wjelgin zwucenja pótrěbne) su do palmowych łopjenow zawite maniokowe žerdki (Bibolo). Toś te se pśez dopołne wopałkanje škroba z maniokoweje muka zgótuju a wobstoje togodla pśisamem ze cystego glutena. Toś ta twarda, gumijojta, translucidna substanca se ako pśikusk k rybje a měso zjě.

  1. Gard. Dict. Abr. ed. 4 (1754).
  2. World Checklist of Manihot. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. wótwołany dnja 31. maja 2008.
Commons
Commons