Kóšowe kwětarje
| |
| Běła margerita (Leucanthemum vulgare) | |
| systematika | |
|---|---|
| Domena | Eukaryoty |
| Swět | Rostlinstwo |
| Eudikotyledony Jědrowe eudikotyledony | |
| Asteridy Euasteridy II | |
| pórěd: | (Asterales) |
| swójźba: | Kóšowe kwětarje[1] |
| wědomnostne mě | |
| Asteraceae | |
| Martynov | |
Kóšowe kwětarje[1] (Asteraceae, ale teke Compositae) su nejwětša swójźba znutśika pókšytych semjenjakow (Magnoliopsida).
Wužywanje
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Jadnotliwe družyny swójźby Asteraceae a wosebite jich kulturowane formy se na wšelakorem wašnju wužywaju. Tu jo njedopołne lisćina z kuždym rostlinskim źělom, kótaryž se pśewažnje wužywa. [2], [3]:
- Ako salat abo zeleninu:
- Cichorija[4], płonowe zele[4] (Cichorium intybus var. foliosum): łopjeno
- Endiwijowy[5] salat (Cichorium endivia): łopjeno
- Cardy oder Gemüse-Artischocke (Cynara cardunculus): kwiśonkowy stołk
- Artišoka[6] (Cynara scolymus): kwiśonkowy stołk
- Topinambur (Helianthus tuberosus): kula
- Głowkaty salat[7] (Lactuca sativa convar. sativa): łopjeno
- Carny korjeń[8] (Scorzonera hispanica): korjeń
- Mexikanische Tarragon (Tagetes lucida)
- Mlac[9] (Taraxacum officinale): korjeń , łopjeno
- de:Haferwurzel (Tragopon porrifolium): korjeń
- Ako gójeńsku a korjeninsku rostlinu:
- Arnika[10] (Arnica montana): łopjeno
- Połyn[11] (Artemisia absinthicum): łopjeno
- de:Eberraute (Artemisia abrotanum): łopjeno
- Estragon[12] (Artemisia dracunculus): łopjeno
- Bylica[13] , pósuš[13] (Artemisia vulgaris): kwiśonka
- knochac[14], knochanka[14] (Calendula officinalis): kwiśonka
- de:Bitterdistel (Cnicus benedictus): łopjeno
- de:Sonnenhut (Echinacea purpurea)
- de:Alant (Inula helenium): korjeń
- Rumańk[15] (Matricaria chamomilla, Syn.:Matricaria recutita): kwiśonka
- K zgótowanjeju rostlinskich wólejow:
- de:Ramtillkraut (Guizotia abyssinica)
- de:Saflor (Carthamus tinctorius): kwiśonka, semje
- Słyńca[16][17] (Helianthus annuus), semje
- Dalšne:
- de:Stevia rebaudiana
- Wšedna změrniwka (Cichorium intybus): korjeń
- de:Färberscharte (Serratula tinctoria): łopjeno
- de:Dalmatinische Insektenblume (Tanacetum cinerariifolium, Syn.: Pyrethrum cinerariifolium, Chrysanthemum cinerariifolium): kćenje
- de:Persische Insektenblume (Chrysanthemum coccineum, Syn.: Pyrethrum roseum): kćenje
- Pyšne rostliny:
Wjelike młogosć na družynach a jich sortow se ako pyšne rostliny we wšych źělach swěta wužywaju. Wóni se do parkow a zagrodow sajźiju abo słuže ako rězne a suche kwiśonki.
Systematika
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Swójźba Asteraceae wopśimjejo něźi 1.600 až 1.700 rodow z něźi 24.000 družynow.
Kužda fylogenetiska analyza swójźby Asteraceae jo pokazowała, až wóna monofyletiska jo (na pś. Small 1919, Bremer 1987, Jansen and Palmer 1987, Hansen 1991, Michaels et al.1993, Lundberg & Bremer 2003).
Pó nowych fylogenetiskich dopóznaśach buchu něnto dwanasćo pódswójźbow zawjedowane, kótarež dogromady něźi 43 tribusow wopśimjeju.[18] Za pśisłušece rody glědaj jadnotliwe pódswójźby a tribusy:
- Asteroideae Lindl.: Wóna jo z něźi 65 % družynow wětša pódswójźba. Z 20 tribusami, 1.135 rodami a 16.200 družynami, ze swětodalokim rozšyrjenim. Mimo rołowych kwiśonkow eksistěruju cesto na kšomje kwisonkowego stołka jězykowe kwiśonki. Jězykowe kwiśonki maju tśi kronowe cypliški.
- Tribus Anthemideae Cass.
- Tribus Astereae Cass.
- Tribus Athroismeae Panero
- Tribus Bahieae B.G.Baldwin
- Tribus Calenduleae Cass.
- Tribus Chaenactideae B.G.Baldwin
- Tribus Coreopsideae Lindl.
- Tribus Eupatorieae Cass.
- Tribus Feddeeae Pruski, P.Herrera, Anderb. & Franc.-Ort.
- Tribus Gnaphalieae (Cass.) Lecoq. & Juillet
- Tribus Helenieae Lindl.
- Tribus Heliantheae Cass.
- Tribus Inuleae Cass.
- Tribus Madieae Jeps.
- Tribus Millerieae Lindl.
- Tribus Neurolaeneae Rydb.
- Tribus Perityleae B.G.Baldwin
- Tribus Polymnieae (H.Rob.) Panero
- Tribus Senecioneae Cass.
- Tribus Tageteae Cass.
- Barnadesioideae (D.Don) Bremer & Jansen: To jo bazalna kupka swójźby a sotšojska kupka k wšym drugim Asteraceae a wopśimjejo něźi 1 % družynow. Z jadnučkim tribusom:
- Barnadesieae: Z źewjeś rodami a 94 zwětšego wódrjewjacymi družynami. Z rozšyrjenim jano w pódpołdnjowej Americe, wósebne w Andach. Kronowe rorka jo dwugubkata (gubka abo jězyk) (gubka/jězyk se ze styri kronowych łopjeńkow, druge z kronowego łopjeńka twóri.). To jo nejwěcej spócetna kupka w swójźbje.
- Arnaldoa Cabrera
- Barnadesia Mutis ex L. f.
- Chuquiraga Juss. (Syn.: Johannia Willd.)
- Dasyphyllum Kunth (Syn.: Flotovia Spreng.)
- Doniophyton Wedd.
- Duseniella K.Schum.
- Fulcaldea Poir.
- Huarpea Cabrera
- Schlechtendalia Less. (Syn.: Chamissomneia Kuntze)
- Barnadesieae: Z źewjeś rodami a 94 zwětšego wódrjewjacymi družynami. Z rozšyrjenim jano w pódpołdnjowej Americe, wósebne w Andach. Kronowe rorka jo dwugubkata (gubka abo jězyk) (gubka/jězyk se ze styri kronowych łopjeńkow, druge z kronowego łopjeńka twóri.). To jo nejwěcej spócetna kupka w swójźbje.
- Carduoideae Sweet: Z tśi tribusami, 83 rodami a wěcej ako 2.700 družynami, ze swětodalokim rozšyrjenim, pśi comž nejwětše družyny su na pódpołnocnej połkuli. Eksistěruju jano rorkowe kwiśonki.
- Tribus Cardueae Cass.
- Tribus Dicomeae Panero & V.A.Funk
- Tribus Oldenburgieae S.Ortiz
- Tribus Tarchonantheae Kostel.
- Cichorioideae Chev.: Z něźi 35 % družynow. Z něźi sedym tribusami, 224 rodami a 3.600 družynami, ze swětodalokim rozšyrjenim. Kwiśonkowe stołki wobstoje jano z jězykowych kwiśonkow. Jězyk se z pěś kronowych cypliškow twóri.
- Tribus Arctotideae Cass.
- Tribus Cichorieae Lam. & DC.
- Tribus Eremothamneae H.Rob. & Brettell
- Tribus Liabeae (Cass. ex Dum.) Rydb.
- Tribus Moquinieae H.Rob.
- Tribus Platycarpheae V.A.Funk & H.Rob.
- Tribus Vernonieae Cass.
- Corymbioideae Panero & Funk: Z jadnučkim tribusom:
- Corymbieae: Z jano jadnym rodom a sedym družynami, w pódpołdnjowej Africe.
- Gochnatioideae Panero & Funk: Z jadnučkim tribusom:
- Gochnatieae: Ze styri až pěś rodami a 90 družynami. Papus wobstoj ze seršćikow.
- Cnicothamnus Griseb.
- Cyclolepis Gillies ex D.Don
- Gochnatia Kunth (Syn.: Pentaphorus D.Don)
- Leucomeris D.Don
- Richterago Kuntze
- Gochnatieae: Ze styri až pěś rodami a 90 družynami. Papus wobstoj ze seršćikow.
- Gymnarrhenoideae Panero & V.A.Funk: Z jadnučkim tribusom:
- Gymnarrheneae: Z jano jadnym rodom:
- Gymnarrhena a jadnym až šesć družynami, z rozšyrjenim wót pódpołnocneje Afriki až do Bliskego pódzajtša.
- Gymnarrheneae: Z jano jadnym rodom:
- Hecastocleioideae Panero & Funk: Z jadnučkim tribusom:
- Hecastocleideae: Z jano jadnym rodom (monogenerisckim taksonom):
- Hecastocleis: Z jano jadneju družynu, w krotkowjacornych USA:
- Hecastocleis shockleyi A.Gray: kwiśonkowy kóšyk wopśimjejo jano jadne kwiśonka a papus wobstoj ze spjerchlinow.
- Hecastocleis: Z jano jadneju družynu, w krotkowjacornych USA:
- Hecastocleideae: Z jano jadnym rodom (monogenerisckim taksonom):
- Mutisioideae Lindl.: Z 44 rodami a 630 družynami, pśedewšym w pódpołdnjowej Americe, ale teke w Africe, Aziji a Awstraliji. Kronowa rorka jo dwugubkata (gubka abo jězyk) (gubka/jězyk se z dweju, druge z tśoch kronowych łopjeńkow twóri.)
- Tribus Mutisieae Cass.
- Tribus Onoserideae (Bentham) Panero & V.A.Funk
- Tribus Nassauvieae Cass.
- Pertyoideae Panero & Funk: Z jadnučkim tribusom:
- Pertyeae: Z pěś až šesć rodami a 70 družynami wót Afghanistana až do pódzajtšneje Azije. Kronowa rorka jo dłymoka, njejanak źělona.
- Stifftioideae Panero: Z jadnučkim tribusom:
- Tribus Stifftieae D.Don: Z něźi źaseś rodami a 40 družynami w Andach a w dłujkozajtšnej pódpołdnjowej Americe.
- Achnopogon Maguire et al.
- Dinoseris Griseb.
- Duidaea S.F.Blake
- Eurydochus Maguire & Wurdack
- Glossarion Maguire & Wurdack (Syn.: Guaicaia Maguire)
- Gongylolepis R.H.Schomb. (Syn.: Cardonaea Aristeg. et al.)
- Hyaloseris Griseb.
- Neblinaea Maguire & Wurdack
- Quelchia N.E.Br.
- Salcedoa Jiménez Rodr. & Katinas
- Stifftia J.C.Mikan
- Tribus Stifftieae D.Don: Z něźi źaseś rodami a 40 družynami w Andach a w dłujkozajtšnej pódpołdnjowej Americe.
- Wunderlichioideae Panero & Funk: Z dwěma tribusoma a něźi wósym rodami a 24 družynami w pódzajtšnej pódpołdnjowej Americe a krotkowjacornej Chinje.
- Tribus Hyalideae Panero: Z něźi tśich rodami:
- Hyalis D.Don ex Hook. & Arn.
- Ianthopappus Rogue & D.J.N.Hind
- Nouelia Franch.
- Tribus Wunderlichieae Panero & V.A.Funk: Z něźi styri rodami:
- Chimantaea Maguire et al.
- Stenopadus S.F.Blake
- Stomatochaeta (S.F.Blake) Maguire & Wurdack
- Wunderlichia Riedel ex Benth. & Hook. f.
- Tribus Hyalideae Panero: Z něźi tśich rodami:
Rodopis pó Panero & Funk 2008 [19]:
Nožki
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Nožki
- ↑ 1,0 1,1 W internetowem słowniku: Korbblütler
- ↑ Nutzpflanzen der Asteraceae, S. 25, in Kleine Nutzpflanzensystematik (Praktikum) von Christoph Reisdorff & Reinhard Lieberei, Universität Hamburg - Biozentrum Klein Flottbek.
- ↑ Jose L. Panero: Economically Important Sunflowers.
- ↑ 4,0 4,1 W internetowem słowniku: Zichorie
- ↑ W internetowem słowniku: Endivie
- ↑ W internetowem słowniku: Artischocke
- ↑ W internetowem słowniku: Kopfsalat
- ↑ W internetowem słowniku: Schwarzwurzel
- ↑ W internetowem słowniku: Löwenzahn
- ↑ W internetowem słowniku: Arnika
- ↑ W internetowem słowniku: Wermut
- ↑ W internetowem słowniku: Estragon
- ↑ 13,0 13,1 W internetowem słowniku: Beifuß
- ↑ 14,0 14,1 W internetowem słowniku: Ringelblume
- ↑ W internetowem słowniku: Kamille
- ↑ Starosta: Dolnoserbsko-nimski słownik, Niedersorbisch-deutsches Wörterbuch, Bautzen 1999, ISBN 3-7420-1096-4, bok 451
- ↑ W internetowem słowniku: Sonnenblume
- ↑ Eintrag bei GRIN.
- ↑ Rodopis pśi Tree of Life Projekt.
Wótkaze
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Einzelnachweise
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
