Grod Lemberk
| Zajmnostka | |
Grod Lemberk
Zámek Lemberk | |
.JPG) | |
| Kraj | Česka |
| Wjas | Lvová pla Jablonné v Podještědí |
| Załožaŕ | Havel z Lemberka |
| Prědne naspomnjenje | 1244 |
| Datum załoženja | w XIII. lětstotku |
| Status | Městno za wustajenja, koncerty a źiwadłowe pśedstajenja |
| Staw | renowěrowany |
Grod Lemberk stoj na wušynje nad dołom Panenskeje rěcki (česki: Panenský potok) pla jsy Lvová, njedaloko pódpołnocnočeskego města Jablonné v Podještědí (nimski: Deutsch-Gabel).
Stawizny
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Jogo pśedchadnik jo był srjejźowěkowy grod, załožony snaź we 40. lětach 13. lětstotka ako stražna pśigranicna twardnica na pśekupnej droze z Čech do Žytawy. Mě groda, kótaregož eksistenca jo prědny raz w lěśe 1244 dokłaźona, bu wót rodowego znamjenja Markwartičanow, kótarež jo była lawica, wótwóźone. Załožaŕ groda jo był nejskerjej Havel z Lemberka, kenž k prědnym wósobinam na kralojskem dwórje Wjacława I. a Přemysła Otakara II. jo słušał a był wuznamna zepěra cerkwje w Čechach. Pśi wójnje Wjacława I. na Morawu jo zeznał swóju pśichodnu manźelsku Zdźisławu, kótarejež nan jo był morawski magnat Přibyslav z Křižanova, kněz na Veveří a Brnje. Jeje maś Sibylla, jadna z dwórjankow kralowki Kunhuty, jo załožyła kloštaŕ we Žďáru nad Sázavou. Pó ženi z Havelom pśesedliła Zdźisława na Lemberk a zgromadnje z nim wobźěliła se na natwari města Jablonné kaž teke na załoženju tamnjejšego kloštra. Wóna jo měła dwě góleśi (Havela, kótaryž skóro jo wumrěł a Margaretu) a pokazował w tej dobje njewšedne socialne zacuśe: z financielnymi srědkami a swójskim źěłom pódpěrował kloštarski hospital a chudobnicu. Pó pśeslěźenju jich śělnych zawóstankow jo starstwo 30-35 lět dośěgnuła a wumrěła pó wšym zdaśu na tuberkulozu krotko pśed lětom 1252; jeje rownišćo jo w katedrali Swj. Ławrjenca a Swj. Zdźisławy w Jablonné. Jeje dobrośelske statki su se z legendami stali a wóna bu w lěśe 1995 ako swěta narjacona.
Kněze z Lemberka su grod až do kóńca 14. lětstotka źaržali, gaž jogo wobsejźaŕ Hašek z Lemberka, kótaryž Korlu IV. na jogo diplomatiskich drogowanjach do cuzbnicy dopśewójźił. Za cas wobronjonych zwadow Wjacława IV. z śeśkom Joštom dojźo ku konfliktoju mjaz Hašekom a Janom z Wartenberga, pśi kótaremž bu Lemberk w lěśe 1398 woblěgowany a pó wšom zdaśu teke dobyty. Pó Hašekowej smjerśi wokoło lěta 1400 se grod do wobsednistwa Wartenbergčanow dosta. Slědny z nich, Jan Chudoba z Ralska, jo był za cas husitskich wójnow na zachopjeńku pśiwisnik Siegismunda, ale w lěśe 1428 pśejźo na stronu husitow a přija na Lemberk husitsku wobsadku. Daniž pó bitwje pla Lipan wšak njenastał pokoj w tudejšej stronje. Na někotarych grodach, na pśikład na njedalokem Starym Falkenburku, su wóstawali husitske wobsadki, kótarež rubjažne wupady do wokoliny pśewjedowali. Sami Wartenbergarje su pśewjedowali ceste wupady do Łužyce a Berkojo z Duby, kótarymž Lemberk wót 30. lět 15. lětstotka słušał, su wójowali zasej ze sakskimi wjerchami. W 70. lětach 15. lětstotka kupi Jan z Elsnic Lemberk, kenž wóttudy rubjažne wupady do Łužyce pśewjedował. Pó jogo smjerśi su se wobsejźarje cesto wótměnjali, pó zdaśu bu togodla dosć zapusćony. Gaž jo w lěśe 1518 górnołužyski bogot Wilhelm z Illburga lemberkske kněstwo kupił, su byli ze šesć jsow na kněstwje jano dwě wobsedlone. K wóžywjenju góspodarstwa a z tym teke cełego kněstwa až pó lěśe 1550, gaž jo Wilhelmowy gibaty pśichodny syn Hendrich Kurcpach z Trachenberga Lemberk zderbnuł. Ten da srjejźowěkowej twardnicy teke pśez nowe pśitwarki a pśipšawił renesansny charakter kněskego sedła a srjejźišća góspodarstwa. W lěśe 1581 su pśewzeli Berkojo z Duby znowa grod, ale pó smjerśi Hendricha Berki bu kněstwo Vratislava z Donina pśedane, kótaremuž njedaloke grabštejnske kněstwo słušał. Rod Doninow pak jo cełu stronu až do kóńca tśiźasćalětneje wójny wobkněžyli, gaž jich wobsednistwa pó konfiskaciji wót Běłeje Góry 1623 kejžorskej kronje pśipadny. Skóro pó tom jo kupił Albrecht z Waldstejna lemberkske kněstwo a pó jogo namócnej smjerśi w lěśe 1634 nabył jo Jan Rudolf Breda. Za njogo a jogo syna Christof dojźo pó lěśe 1660 k baroknemu pśetwarju groda pó planach italskego architekta Nicola Sebregondi. Srědki za te droge twarje su nabywali cesto pśez njezmilne póstupjenje napśeśiwo njewólnikam, což w lětoma 1679 a 1680 k burskim zběžkam wjeźo. Bury su wusłali nejpjerwjej pósłaństwo ku kejžoroju Leopold I., ale gaž bu na pógnuśe Christofa Bredy w Praze łapjona, wótpokazali wejsanarje robośiś. Někotary cas se drje w lěsach schowali, ale gaž su byli zasej na swóje byśa wrośili, buchu wjednicy zběžka do jastwa stysknjeni a zbytne su musali zlubjenje pósłušnosći złožyś. W lěśe 1726 jo kupił Filip Josef Gallas Lemberk, kenž tegdy južo na pódpołnocy Čech Frýdlant (Friedland), Liberec (Reichenberg) a Grabštejn (Grafenstein) wobsejźeł.
Ale daniž pótom na kněstwje pokoj njejo był. Za cas sedymlětneje wójny wobsajźił w lěśe 1758 pšuske wójsko Jablonné a Lemberk a w groźe bu wójskowy lacaret pśipšawjony. W lěśe 1775 bu Lemberk pśez zběžkarskich rólnikow poškodźeny a w awgusće 1813 bu zasej pśez Napoleonowe wójska wobstśělował. Clamm-Gallasojo su źaržali Lemberk až do zachopjeńka 20. lětstotka, gaž jen slědnym zemjańskim wobsejźarjam, Auersperganjam, pśedali. Te su dali w lětach 1904-10 znowa interjer pśipšawiś, kótarychž stukowe wupyšnjenje tegdy jablonski tśasaŕ a stukater Jan Dukat wuspěšnje renowěrował. Grod jo był pótom až do lěta 1941 wobydlony, gaž jo nacistiske zastojnstwo jen zabrało. Pó lěśe 1945 pśejźo Lemberk do swójstwa stata, w lěśe 1951 buchu w nim wustajenja muzeja za bydlensku kulturu 15.-19. lětstotka zaměstnjene. Lěta njezdźaržany objekt se wšak wupśestrěte pórěźenja wunuźi, tak až wót lěta 1976 bu grod zawrjeny a jo akle wót njedawnego zasej zjawnosći pśistupny. Źinsa stej na Lemberku wustajenje swětowego modernego wuměłskego škleńčerstwa a wustajenje, pósćone Swě. Zdźisławje, zaměstnjonej. Mimo wobglědanjow tu teke koncerty a źiwadłowe pśedstajenja wótměwaju.
Architektura
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Spócetnu pódobu groda z 13. lětstotka njeznajomy, dokulaž bu pśez pózdźejše pśetwari pó źělach změnjona. Na grodojskem skalnem wustupku, šćitanem ze tśich bokow pśez nagłe nakłoni, stoj źinsa styrikśidłowy dwójoetažowy twar z dwórom, pśistupny pó wuskej šyji, šćitane pśez tśi wrota z dwěma, spócetnje padajucyma mostoma. Prěnje wrota, zatwarjone do wobgroźeńskeje murje, su ze ranego baroka. Za nimi pókšacujo zastupny puś wokoło renesansneho domika wrotarnje ze 16. lětstotka k drugim, renesansnym tormowym wrotam ze šynźelowym kšywom ze cybulami a słyńcnym zegerom nad portalom. Wóttudy se pśez zasypanu groblu k tśeśim wrotam, kótarež jo w rožku grodojskego twarjenja zatwarjone a narowno na grodojski dwór wjeźo. Na lěwem boku stoj gotiski grodojski torm, kótaryž jo nejstaršy źěl groda a ze 14. lětstotka póchada. Pśi pózdźejšych pśipšawach bu pśez stołpowu chódbu zakóńcona a z blachowej helmowej cybulojtej kupolu z lěta 1754 zakšyta. Pód tormom jo na dworje barokna wikowanišćowa studnja. Źinsajšnu pódobu dosta Lemberk něgdy mjaz lětami 1560-1580, gaž bu na městnje spócetnego wobtwarźenja pódzajtšne kśidło groda wutwarjone a pśez jogo zwězanje ze pódwjacornym kśidłom jo był grodojski blok wokoło dwóra wótzamknjony.
Pó nastupje Bredow, kótarež pó wšom zdaśu chcychu z Lemberka rodowe sedło wutwóriś, jo był grod z interjerom baroknje pśipšawjony. Wót zachopjeńka 18. lětstotka jo był Lemberk nakrajny grod, na kótaremž se wušnosć jano pśi góźbje wobźaržował. Źěk tomu njedojźo južo w 18. a 19. lětstotkoma k wětšym twarskim zapśimnjenjam a Lemberk wobchowa se tak cełkownje swóju ranobaroknu pódobu. W pódpołnocnem kśidle groda jo nastał pśez zwězanim dweju etažowu wjelika žurla (teke Ryśarska žurla pomjenjowana) z bogatymi stukami, styrjomi wjerchowymi mólbami a 16 freskami ze scenami z tśiźasćalětneje wójny. Te wšak póchadaju ze 17. lětstotka, ale w 19. lětstotku buchu pśez pśemólowanje wótgódnośone. W susedstwje zastupneje torma jo grodojska kapałka z 2. połojcy 17. lětstotka, bogaśe wozdebjena ze ranobaroknej stukaturu a wjerchowymi mólbami. W kapałce jo tejerownosći dotychměst funkcioněrujucy orgelowy pozitiw z lěta 1723. W pódwjacornem kśidle jo rozćěgnuła renesansna jědźernja, mjenowana Bajkowa žurla pó kasetowym wjerchu, w kótaregož 77 pólach su sceny z Ezopowych bajkow mólowane, kótarež z doby wokoło lěta 1610 póchadaju. We pódzajtšnem kśidle su styri dalše rumnosći z bogatymi wjerchowymi stukaturami, wobnowjonymi w prědnem lětdźesatku 20. lětstotka. W pśizemskej etažy pód tormom jo rumnosć t. mj. carneje kuchnje z wugótowanim ze 17. lětstotka.
W pśedgroźe, zwenka areala groda stoje tśi jadnoetažowe pachane domy ze 17. lětstotka pódla sebje. Dom z cysłom 5 jo spócetny gósćeńc z rumnej wjelbowej pincu z lěta 1680. Dalej do krotkowjacornego směra stoj mały jadnoetažowy ranobarokny grod Bredowskich z kamjentnym portalom (domowe cysło 11), natwarjony pó lěśe 1674.
Za nim jo rozćěgnuła zagroda, do kótarejež se pśez portal ze znamjenjom Bredow zastupi. Na kšomje zagrodneje terasy su torsa mytologiskich póstawow rozdźělnego póchada a barokne plastiki pśipisowane Maćijoju B. Braunoju. W parku su teke dwě fontanje ze 17. a 18. lětstotka. Nawězujuca šćitana lipowa aleja wjeźo k wobhrodźenemu bywšemu małemu kjarchoboju z njewobchowanej Zdźisławinej kapałku z tormikom a narownikami. Dalšej dwě šćitanej aleji stej pód wušynu pla jsy Lvová. Na wušynje we wokolinje groda a pśedgroda su plastiki wót tśasarjow ze wšych kutow swěta rozchytane, kótarež se na Lemberku na wjacorych tśasarskich zmakanjach wobźěluju.
Pód wušynu pśi puśu do Jablonnego jo glědane žrědło "dobreje wódy", pomjenjowany Zdislavina studánka (dolnoserbski: Zdźisławine žrědłyško). Wupyšnjenje jo empirowy pawiljon z wósym toskanskimi słupami, natwarjony w lěśe 1862. Wušyna pód grodom ma poměrnje bogate historiske pódzemje. W pěskowcowych skałach podłu gatow we jsy pód grodom su wšake piwnicy, z kótarychž někotare statne kubło wužywa. Pó rozćěgnjenju nejwětše su piwnicy na městnje wótterganeje kněskeje piwarnje, wótrywane w źewjeśźasetych lětach 17. lětstotka. Wósebnosć jo, až se w pódzemju teke pśewažny źěl technologije piwarnje inkluziwnje warjernje namaka. Zajmowy jo teke w skale wobtśasane wódne pódkopki ze žrědłom. Pód grodom samym lažy teke 35 m dłujke pódkopki, w kótarychž bu zelezowa ruda wudobyta. Snaź su wjedowalo rowno młogolicbne prózdnicy k nastaśu powěsćow wó tajnych chódbach a chowankach, bźez kótarychž se Lemberk južo njegóźi pśedstajiś.
Tekst toś togo nastawka jo pśełožk weboweje strony wó groźe Lemberk na http://www.luzicke-hory.cz z češćiny. Wobrazy tohorunja z teje eksterneje weboweje strony póchadaju. Wózjawjenje jo se z dowolnosću awtora českego originala stał.