Žrědłowy tekst za Finšćina se woglědaś

{{infokašćik rěc
|barwa=Uralska
|mě swójske=suomi
|mě serbske=Finšćina
|kraje={{Chórgoj|Finska|25px}} [[Finska]], <br />{{Chórgoj|Estniska|25px}} [[Estniska]], <br />{{Chórgoj|Šwedska|25px}} [[Šwedska]], <br />{{Chórgoj|Norwegska|25px}} [[Norwegska]] (Finnmark), <br />{{Chórgoj|Rusojska|25px}} [[Rusojska]] ([[Karelska]])
|rěcnicy=6 milionow
|klasifikacija=[[uralske rěcy]]
:[[finougriske rěcy]]
::[[finsko-permske rěcy]]
:::Finsko-wolžske rěcy
::::Finsko-lappske rěcy
:::::[[baltofinske rěcy]]
::::::Finšćina
|oficielna rěc={{Chórgoj|Finska|25px}} [[Finska]], <br />{{Chórgoj|Europska Unija|25px}} [[Europska Unija]]
|iso_639-1=fi
|iso_639-2=fin
|iso_639-2t=
|iso_639-3=fin
|wikipedija=fi
|kórta=Finnish_language_map,_detailed_areas.png
|wjelikosć kórty=frameless{{!}}upright
|wopis kórty=Rozšyrjenje finšćiny
}}

'''Finšćina''' słuša k [[finougriske rěcy|finougriskim rěcam]], kótarež su swójźba znutśika [[uralske rěcy|uralskich rěcow]]. W toś tej swójźbje twóri kupku [[baltofinske rěcy|baltofinskich rěcow]] z gromadu z blisko pśiswójźbnymi rěcami: [[Estnišćina]], [[Karelšćina]] a dalšne małke rěcy.

Finski powěda 6 mil. luźi, z togo we [[Finska|Finskej]] wušej ako 5 mil, toś něźi 92 % wobydlarjow. Něźi 6% wobydlarjow powěda [[Šwedšćina|Šwedšćinu]] ako [[maśeršćina|maśeršćinu]].

Finski se teke powěda we [[Šwedska|Šwedskej]], [[Norwegska|Norwegskej]] a [[Rusojska|Rusojskej]] a drugich krajach.

Finšćina jo [[aglutinowanska rěc]] a se bejnje wót susednych [[indoeuropske rěcy|indoeuropskich rěcow]] rozeznawa, lěcrownož bu wót lěttysacow wót tych wobwliwowana. Togodla finšćina ma mnogolicbne póžyconki z rozdźělnych indoeuropskich rěcow, pśedewšym [[germaniske rěcy|germaniskich]], [[baltiske rěcy|baltiskich]] a [[słowjańske rěcy|słowjańskich]] rěcow.

== Pśiswójźbnosć ==
Finšćina słuša k [[finougriske rěcy|finougriskim rěcam]], kótarež se w dłujkozajtšnej [[Europa|Europje]] a dłujkowjacornej [[Azija]] powěda. Jano [[Hungoršćina]] se w srjejźnej Europje powěda. Finšćina jo pśisamem blisko pśiswójźbna z [[Estnišćina|Estnišćinu]], [[Karelšćina|Karelšćinu]], [[Wepsišćina|Wepsišćinu]], [[Wotišćina|Wotišćinu]] a [[Liwišćina|Liwišćinu]], mjaztym až pśiswójźbnosć z [[Hungoršćina|Hungoršćinu]] jo něźi tak mało  kaž ta mjaz Nimšćinu a Persišćinu. [[Baltofinske rěcy|Baltofinskim rěcam]] su [[lappske rěcy]] pódobne, mjaztym až se druge rěcne kupki mócnjej rozeznawaju.

== Alfabet a wugronjenje ==
We Finšćinje se [[łatyński alfabet]] z tśimi pśidatnymi pismikami wužywa, a to [[ä]], [[ö]], [[å]] (jano za šwedske mjenja). Wóni w alfabetiskem pórěźe pó pismiku [[z]] slěduju, tak až ''ä'' a ''ö'' njestojtej pśi [[a]] a [[o]] kaž w Nimšćinje. Stawiznow dla finski alfabet faktiski jo identiski ze šwedskim alfabetom.

Ale jano slědujuce pismiki we wopšawdnych finskich słowach wustupuju:

{| class="prettytable"
| a d e g h i j k l m n o p r s t u v y ä ö
|}

Slědujuce pismiki se jano w cuzych słowach wužywaju:

* b, c, f, q, w, x, z, å

Pśi tom wugronjenje jo wěcej pšawidłowna ako we wjele drugich rěcach. Mimo togo dłujkosć wokalow a konsonantow jo wažna. Na pś. ''tuli'' "wogeń", ''tulli'' "cło", ''tuuli''  "wětš". Konsonanty ''b'', ''d'' a ''g'' se pitśku měkše ako w Nimšćinje wugranjaju, mjaztym až ''p'', ''t'' a ''k'' pśecej su njeaspirěrowane.

{| class="prettytable"
|-
! Pismik
! Zukowa gódnota
! Pśikład
! Wopis
|-
| c
| {{IPA|s}}
|
| wustupujo jano w cuzych słowach.
|-
| e
| {{IPA|ɛ}}
| l'''e'''hti "łopjeno"
| stawnje wótwórjony, ale pitśku wěcej zacynjony ako w nimskem ''wenn''
|-
| rowspan="2" | h
| {{IPA|h}}
| '''h'''ovi "dwór"
| kaž nimski h
|-
| {{IPA|ç}}
| le'''h'''ti "łopjeno"
| teke pśed konsonantami jasnje wugronjony, ale tam kaž ch w nimskem ''Licht''
|-
| k
| {{IPA|k}}
| '''k'''issa "kócka"
| kaž nimski k, ale [[Aspiracija (fonetika)|njeaspirěrowany]]
|-
| o
| {{IPA|ɔ}}
| '''o'''lla "byś"
| stawnje wótwórjony kaž w nimskem ''toll''
|-
| p
| {{IPA|p}}
| '''p'''uu "bom; drjewo"
| kaž nimski p, ale [[Aspiracija (fonetika)|njeaspirěrowany]]
|-
| r
| {{IPA|r}}
| '''r'''atas "koło"
| jězykowy r
|-
| s
| {{IPA|s}}
| '''s'''aari "kupa"
| stawnje njespiwny kaž w nimskem ''Fass''
|-
| t
| {{IPA|t}}
| '''t'''alo "dom"
| kaž nimski t, ale [[Aspiracija (fonetika)|njeaspirěrowany]]
|-
| v
| {{IPA|v}}
| '''v'''esi "wóda"
| kaž nimski w, ale žednje kaž f.
|-
| y
| {{IPA|y}}
| '''y'''ksi "jaden"
| kaž nimski ü
|-
| ä
| {{IPA|æ}}
| p'''ä'''iv'''ää''' "źeń"
| wěcej wótwórjony ako nimski ä, kaž w [[Engelšćina|engelskem]] ''hat''
|-
| ö
| {{IPA|œ}}
| y'''ö''' "noc"
| stawnje wótwórjony kaž w nimskem ''Hölle''
|}

Pismik [[n]] wótwisujo we wugronjenju wót slědujucego konsonanta. T.g. gromadu z pismikom [[k]], toś ako ''nk'' se kaž /{{IPA|ŋk}}/ wugranja, mjaztym až gromadu z pismikom [[g]], toś ako ''ng'' samo k /{{IPA|ŋ:}}/ zjadnośujo. Pśed pismikom [[p]] wón se kaž [[m]] wugranja, na pś. ''kunpa'' (kaž ''kumpa'').

Pśizukowanje lažy w Finšćinje pśecej na prědnej złožce. Wót wěcej ako tśoch złožkow wustupujo teke pódlańske pśizukowanje na kuždej drugej złožce. Ale slědna złožka wóstanjo njepśizukowana.

Pśi zestajanych słowach kuždy wobstatk wobchowa swóje pśizukowanje.

== Fonologija ==
=== Fonemy ===
Finšćina ma wósym wokalow, 18 diftongow a 14 konsonantow, pśi comž pśidatne konsonanty jano w cuzych słowach wustupuju.
==== Wokale ====
Finšćina ma wósym [[wokal]]ow, pśi comž wše wokale mógu krotke abo dłujke byś. Krotke wokale se jaden raz pišu, mjaztym až dłujke wokale se dwójce pišu. Transkripcija pó [[Mjazynarodny fonetiski alfabet|IPA]] se w slědujucej tabeli mjaz pórom / jawi.
{| class="wikitable"
|-
! rowspan="2" | &nbsp;
! colspan="2" | prědne
! rowspan="2" | centralne
! rowspan="2" | slězne
|-
! njekulowaśone
! kulowaśone
|-
! zacynjone
| [[Njekulowaśone zacynjone prědnojězykowy wokal|i]]
| [[Kulowaśone zacynjone prědnojězykowy wokal|y]]
|
| [[Kulowaśone zacynjone slědnojězykowy wokal|u]]
|-
! połwótwórjony
| e /[[Njekulowaśone połwótwórjony prědnojězykowy wokal|ɛ]]/
| ö /[[Kulowaśone połwótwórjony prědnojězykowy wokal|œ]]/
|
| o /[[Kulowaśone połwótwórjony slědnojězykowy wokal|ɔ]]/
|-
! wótwórjone
| ä /[[Njekulowaśone pśisamem wótwórjone prědnojězykowy wokal|æ]]/
|
| [[Njekulowaśone wótwórjone slědnojězykowy wokal|ɑ]]
|
|}
Mimo togo jo w Finšćinje wótwisnje wót wašnja licenja 16 až 18 rozdźělnych [[diftong]]ow, kótarež se ako [[fonemy]] gódnośe: ai [{{IPA|ɑi̯}}], au [{{IPA|ɑu̯}}], ei [{{IPA|ɛi̯}}], eu [{{IPA|ɛu̯}}], ey [{{IPA|ɛy̯}}], ie [{{IPA|iɛ̯}}], iu [{{IPA|iu̯}}], iy [{{IPA|iy̯}}], oi [{{IPA|ɔi̯}}], ou [{{IPA|ɔu̯}}], ui [{{IPA|ui̯}}], uo [{{IPA|uɔ̯}}], yi [{{IPA|yi̯}}], yö [{{IPA|yœ̯}}], äi [{{IPA|æi̯}}], äy [{{IPA|æy̯}}], öi [{{IPA|œi̯}}] a öy [{{IPA|œy̯}}]. Status diftongow wót ''ey'' a ''iy'' njejo jadnomyslny. Powšyknje se by mjaz diftongami a dwójozłožkowymi wokalowymi wězbami rozeznawaś musało, pśi comž se pśecej njegóźi granica jasnje śěgnuś. Tak jo ''au'' w ''kaula'' [{{IPA|ˈkɑu̯lɑ}}] (šyja) diftong, ale w ''kulaus'' [{{IPA|ˈkulɑus}}] (lunk) wokalowa wězba.<ref>[http://www.helsinki.fi/puhetieteet/projektit/Finnish_Phonetics/diftongit.htm Antti Iivonen: ''Suomen fonetiikkaa,'' Institut za fonetiku Uniwersity Helsinki.]</ref>

==== Konsonanty ====
Finšćina ma jano 14 samostatnych [[konsonant|konsonantiskich fonemow]]. Wóna togodla słuša k chudym na konsonantach rěcam. Dalšne styri konsonanty, kótarež tu w spinkoma stoje, jano w póžyconkach wustupuju.
{| class="prettytable"
|-
|
| [[Bilabial]]
| [[Labiodental]]
| [[Dental]]
| [[Alweolar]]
| [[Postalweolar]]
| [[Palatal]]
| [[Welar]]
| [[Glotal]]
|-
| [[Plosiw]]y
| [[Njespiwny bilabialny plosiw|p]], ([[spiwny bilabialny plosiw|b]])
|
| [[Njespiwny alweolarny plosiw|t]], [[spiwny alweolarny plosiw|d]]
|
|
|
| [[Njespiwny welarny plosiw|k]], ([[spiwny welarny plosiw|g]])
| [[Njespiwny glotalny plosiw|ʔ]]
|-
| [[Nazal (fonetika)|Nazale]]
| [[Spiwny bilabialny nazal|m]]
|
| [[Spiwny alweolarny nazal|n]]
|
|
|
| [[Spiwny welarny nazal|ŋ]]
|
|-
| [[Wibrant]]y
|
|
|
| [[Spiwny alweolarny wibrant|r]]
|
|
|
|
|-
| [[Frikatiw]]y
|
| ([[Njespiwny labiodentalny frikatiw|f]]), [[spiwny labiodentalny frikatiw|v]]
|
| [[Njespiwny alweolarny frikatiw|s]]
| ([[Njespiwny postalweolarny frikatiw|ʃ]])
|
|
| [[Njespiwny glotalny frikatiw|h]]
|-
| [[Aproksimant]]y
|
|
|
|
|
| [[Spiwny palatalny aproksimant|j]]
|
|
|-
| [[Lateral (fonetika)|Laterale]]
|
|
|
| [[Spěwny lateralny alweolarny aproksimant|l]]
|
|
|
|
|}
Zuk [[Njespiwny glotalny plosiw|ʔ]] jano se pśi substantiwach na krotkem ''-e'' a pśi někotarych werbowych formach jawi, kaž na pś. ''Tule tänne!'' "Pśiź sem!". Pśi tom bywa ako wuslědk nazukowego konsonanta slědujucego słowa słyšabny.

=== Wokalna harmonija ===
[[Dataja:Finnish_vowel_harmony_Venn_diagram.svg|thumb|Diagram wokalneje harmonije]]
Mimo togo Finšćina ma [[wokalna harmonija|wokalnu harmoniju]]. Slězne wokale ''a'', ''o'' a ''u'' njamógu w samskem słowje z prědnymi wokalami ''ä'', ''e'', a ''y'' wustupowaś. Kóńcowki a sufikse se wótpowědujucy pó wokalami w zdonku pśiměrjuju.

* ''talo'' (dom) – ''talossa'' (w domje)
* ''metsä'' (lěs, góla) – ''metsässä'' (w lěsu, w góli)

Wokala ''e'' a ''i'' stej neutralnej. Togodla wónej móžotej z wokalami wobeju kupkowu wustupowaś. Jolic słowo jano wopśimjejo neutralne wokale, pótom se za kóńcowki prědne wokale wužywaju.

* ''meri'' (morjo) – ''meressä'' (w morju)

W zestajanych słowach wokalna harmonija płaśi za kuždy źěl. Wokale kóńcowki se pó wokalach slědnego źěla zrěduju.

* ''Pohjanmeri'' (Pódpołnocne mórjo) – ''Pohjanmeressä'' (w Pódpołnocnem mórju)

Cuze słowa wótergi wopśimjeju wokale wobeju kupkowu. Ale pśi njepórědnem wugronjenju se wokale pśipódobnjuju, kaž na pś. ''Olympia'' se ako ''Olumpia'' wugranja.

=== Stopnjowa změna ===

Konsonanty ''k'', ''p'' a ''t'' pódlaže w [[Deklinacija (gramatika)|deklinaciji]] kaž w  [[Konjugacija (gramatika)|konjugaciji]] finskich słowow [[stopnjowa změna|stopnjowej změnje]]. Wustupuju w „mócnem“ a „słabem“ stopjenju. Mócny stopjeń stoj we wótwórjonych, toś na wokalu kóńcecych, złožkach (na&nbsp;pś. ''katu'' „droga“) kaž teke pśed dłujkimi wokalami a diftongami (na&nbsp;pś. ''katuun'' „do drogi“). Howacej stoj słaby stopjeń (na&nbsp;pś. ''kadun'' „drogi“).

Pśi wětšynje słowow stoj zakładna forma ([[nominatiw]] pśi [[Nomen|nomenach]], [[infinitiw]] pśi [[werb]]ach) w mócnem stopjenju. Někotare słowa pódlaže nawopacnej stopnjowej změnje, pśi kótarejž zakładna forma w słabem stopjenju stoj a flektěrowane formy pśewažnje mócny stopjeń pśiwzeju (na&nbsp;pś. ''tuote'' „produkt“ – ''tuotteen'' „produkta“).

Rozeznawa se mjaz kwantitatiwnej a kwalitatiwnej stopnjowej změnu. Pśi kwantitatiwnej stopnjowej změnje se dwójne konsonanty w słabym stopjenju do jadnorych reducěrujo:

* kk → k: ''pankki'' (banka) – ''pankin'' (banki)
* pp → p: ''oppia'' (wuknuś) – ''opin'' (ja wuknu)
* tt → t: ''katto'' (kšywo) – ''katot'' (kšywa)

Wót kwalitatiwneje stopnjoweje změny su jadnotliwe konsonanty ''k'', ''p'' a ''t'' kaž teke mnogolicbne konsonantowe wězby pótrjefjone. Toś te wašnje stopnjoweje změny njejo wěcej produktiwna, t.&nbsp;r., nowše słowa njejsu wěcej wót togo pótrjefjone (pśir. ''katu'' „droga“ –&nbsp;''kadun'' „drogi“, ale ''auto'' „awto“&nbsp;– ''auton'' „awta“).

* k → ∅: ''lukea'' (cytaś) – ''luen'' (cytam)
* p → v: ''rapu'' (rak) – ''ravun'' (raka)
* t → d: ''katu'' (droga) – ''kadulla'' (na droge)
* nk → ng: ''Helsinki'' – ''Helsingissä'' (w Helsinki)
* mp → mm: ''kampa'' (cesak) – ''kammat'' (cesaki)
* lt → ll: ''valta'' (móc) – ''vallan'' (mócy)
* nt → nn: ''antaa'' (daś) – ''annan'' (dam)
* rt → rr: ''parta'' (broda) – ''parran'' (brody)

Wósebne pady:
* hke → hje: ''rohkenen'' (zwěrijom se) – ''rohjeta'' (zwěriś se)
* lke → lje: ''hylkeen'' (roba) – ''hylje'' (roby)
* rke → rje: ''särkeä'' (rozłamaś) – ''särjen'' (rozłamjom)
* uku → uvu: ''luku'' (licba) – ''luvun'' (licby)
* yky → yvy: ''kyky'' (zamóžnosć) – ''kyvyn'' (zamóžnosći)

== Gramatika ==
Finšćina jo [[aglutinowana rěč]], kótaraž ma 15 padow. Genusy a nominalne klasy feluju.

=== Werby ===
Finšćina ma konjugacije. W slědujucej tabeli su někotare pśikłady za pśitomnostne formy werbow, pśi comž mjenjowany werb ''olla'' jo pitśku njepšawidłowne.
{{TabelowaGłowaPóCharśe}}
! colspan="2" | Wósoba || Pronomen || Olla (byś) || Puhua (powědaś) || Etsiä (pytaś)
|-
| rowspan="3" | Jadnota || 1. || minä || ole'''n''' || puhu'''n''' || etsi'''n'''
|-
| 2. || sinä  || ole'''t''' || puhu'''t''' || etsi'''t'''
|-
| 3. || hän, se¹ || '''on''' || puh'''uu''' || ets'''ii'''
|-
| rowspan="3" | Mnogota || 1. || me || ole'''mme''' || puhu'''mme''' || etsi'''mme'''
|-
| 2. || te || ole'''tte''' || puhu'''tte''' || etsi'''tte'''
|-
| 3. || he, ne² || '''ovat''' || puhu'''vat''' || etsi'''vät'''
|}

¹ ''Hän'' wóznamjenja “wón/wóna”, a ''se'' wóznamjenja “wóno”.<br />
² ''He'' jo pluraliski ''hän'', ''ne'' jo pluraliski ''se''.

Pronomeny tśeśeje wósoby su notne, ale móžno wuwóstajaś pronomeny prědneje a drugeje wósoby.

==== Negěrujucy werb ====
Až cynił negěrujucu sadu, finšćina wužywa negěrujuce pomocny werb. Pó nim wužywaju werb, kótarež se negěrujo: namakaš formu werba jolic bjerjoš formu prědneje wósoby a wótwónoźeś kóńcny N. Na pś., “ja njepowědam” jo: “''minä en puhu''”. Konjugacija werbow jo tak slědujo.

{{TabelowaGłowaPóCharśe}}
! colspan="2" | Wósoba || Pronomen || Werb
|-
| rowspan="3" | Jadnota || 1. || minä || en
|-
| 2. || sinä || et
|-
| 3. || he, se || ei
|-
| rowspan="3" | Mnogota || 1. || me || emme
|-
| 2. || te || ette
|-
| 3. || he, ne || eivät
|}

=== Pšašanja ===
Za pšašanja bźez wopšawdnego pšašajucego pronomena se sufiks  -''ko''/-''kö'' wužywa. Pśi tom se słowo ze sufiksom do zachopjeńka sady sejźi. Na pś.:
* ''Hän osti sen eilen.'' Wón (abo wóna) jo kupował(a) jo cora.
* ''Osti'''ko''' hän sen eilen?'' Kupował jo wón jo cora?
* ''Hän'''kö''' osti sen eilen?'' Wón jo kupował jo cora? (W pšašanju źo wó “njogo”.)
* ''Sen'''kö''' hän osti eilen?'' Jo wón jo kupował cora?
* ''Eilen'''kö''' hän osti sen?'' Cora jo wón jo kupował?

== Nožki ==
<references/>

== Žórła ==
* {{Literatura
  | awtor=Dr. Richard Semrau
  | titel=Langenscheits praktisches Lehrbuch Finnisch
  | rěc=Nimšćina
  | nakładnistwo= Langenscheidt
  | městno=Berlin, München, Wien, Zürich, New York
  | [[Special:Booksources/3-468-26140-3|ISBN = 3-468-26140-3]]
}}
* {{Literatura
  | awtor=Hillevi Low
  | titel=Finnisch Wort für Wort
  | rěc=Nimšćina
  | serija= Kauderwelsch
  | nakład=7.
  | nakładnistwo=Reise Know-How Verlag Peter Rump GmbH
  | městno=Bielefeld
  | lěto=2002
  | [[Special:Booksources/3-89416-014-4|ISBN = 3-89416-014-4]]
}}
* {{Literatura
  | awtor=Fred Karlsson
  | přełožer=Karl-Heinz Rabe
  | titel=Finnische Grammatik
  | nakład=4. njezměnjeny
  | rěc=Nimšćina
  | nakładnistwo=Helmut Buske Verlag
  | město=Hamburg
  | lěto=2004
  | [[Special:Booksources/3-87548-381-2|ISBN = 3-87548-381-2]]
}}
* {{Literatura
  | awtor=Tuula Laakkonen
  | pśełožowaŕ=Maija-Liisa Hofmann, Marja Kekäläinen
  | titel=Finnisch ohne Mühe
  | rěc=Nimšćina
  | nakładnistwo=Assimil
  | městno=Nörvenich
  | lěto=2004
  | [[Special:Booksources/3-89625-017-5|ISBN = 3-89625-017-5]]
}}

== Eksterne wótkaze ==
<!--{{wikisłownik|finšćina}}-->
{{Nawikašćik rěcy Europskeje Unije}}
{{-}}
{{pśeźěłuj|img|zarodk}}

[[Kategorija:Finska]]
[[Kategorija:Baltofinske rěcy]]