Estnišćina

	eesti keel; Estnišćina
kraje	Estniska
powědarje	1.100.000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	uralske rěcy finougriske rěcy finsko-permske rěcy finsko-wolgaske rěcy finsko-samiske rěcy baltiskofinske rěcy Estnišćina
oficielny status
oficielna rěc	Estniska, Europska unija
	rěcne kody
ISO 639-1:	et
ISO 639-2:	est
ISO 639-3 (SIL):	est
	Wikipedija
	Woglědaj k wikipediji et.wikipedia.org!

Estnišćina (estniski eesti keel) jo rěc baltiskofinskeje gałuzy finougriskich rěcow, a togodla teke słuša k swójźbje uralskich rěcow. Estnišćina jo pśiswójźbna z finšćinu a daloko teke z hungoršćinu. K kupce finskich rěcow słušaju teke někotare małe rěcy, na pśiklad liwišćina, karelšćina, samišćina, marišćina a dalše. Estnišćina njejo pśiswójźbna z rěcami susednych narodow (rušćinu, letišćinu, šwedšćinu), kótarež słušaju k indoeuropskim rěcam.

Estniski powěda wokoło 1,1 mil. luźi, wětšyna z nich (na 950.000) bydli w Estniskej. Estnišćina jo jadnučka amtska rěc w Estniskej a jadna z 25 amtskich rěcow Europskeje unije.

Alfabet a wugronjenje

W estnišćinje wužywa se łatyński alfabet z pśidatnymi pismikami õ [ɤ], ä [æ], ö [ø], ü [y]. W cuzych słowach wužywaju teke pismiki š, z a ž. W alfabetskem porěźe slěduju õ, ä, ö, ü za pismikom v na kóńcu alfabeta, š, z a ž slěduju za s.

Wokale

Wokalne fonemy estnišćiny
	Prědne wokale		Slězne wokale
	ilabialne	labialne	ilabialne	labialne
wusoki	i	y		u
srjejźny	e	ø	ɤ	o
niski	æ		ɑ

Tabela pokazujo jano kakosć wokalnych fonemow, nic jich rozdźelne dłujkosći.

Mimo jadnorych wokalow eksistěrujo hyšći wjelika licba diftongiskich zwězanjow: ae, ai, au, ea, ei, iu, oe, oi, ou, ui, õe, õi, õu, äe, äi, äu, öi.

Rěcna norma se pomina, až slěd üü wugronijo se ako [yi].

Pśi wupaźe konsonantow nastawaju hyšći dalšne diftongi, kótarež njenastawaju w njepśeměnjatych zdonkach: öe, ao, eo, õo, äo, oa, õa, öa.

Konsonanty

Konsonantiske fonemy estnišćiny
	bilabialne	labiodentalne	alweolarne	palatalno-alweolarne	postalweolarne	palatalne	welarne	uwularne
ploziwy	p		t	tʲ			k
nazale	m		n	nʲ		(ŋ)
wibranty			r
frikatiwy		f v	s	sʲ	ʃ			h
aproksimanty						j
laterale			l	lʲ

Typiska wósebnosć estnišćiny jo rozeznawanje tśich schójźenkow dłujkosći (krotko – dłujko – pśeliš dłujko) ako pla konsonantow tak teke pla wokalow, na pś. koli [kolʲiˑ] ‘chabź’ – kooli [koːlʲi] ‘šule’ (genitiw singulara) – kooli [koːːlʲi] ‘šulu, do šule’, kanu [kanuˑ] ‘kokoše’ (partitiw plurala) – kannu [kanːu] ‘kany’ (genitiw singulara) – kannu [kanːːu] ‘kanu’ (partitiw singulara). Pšawopis njepokazujo rozdźěl mjazy dłujkim a pśeliš dłujkim schójźenkom, wuwzaśe su rědy [b̥] – [pː] – [pːː], [d̥] – [tː] – [tːː] a [ɡ̊] – [kː] – [kːː], źož pišu b – p – pp, d – t – tt a g – k – kk.

Palatalizaciju konsonantow w pismje njewóznamjenjuju.

Na rozdźěl wót finšćiny njama estniska pisna rěc wokalnu harmoniju. W někotarych narěcach jo wokalna harmonija weto hyšći wuchowana (na pś. pódpołdnjoestniski külä ‘wjas’, tervüs ‘strowosć’, pisna rěc küla a tervis).

Stopnjowa změna

Ako teke druge finsko-samiske rěcy (mimo wepšćiny a pódpołdnjosamiskeje rěcy) pokazujo estnišćina t. pomj. stopnjowu změnu. Na rozdźěl wót finšćiny pódlaže tej w estnišćinje wšykne wokale a konsonanty, na pś. kapp [kapːː] ‘spižka’ (nominatiw singulara) – kapi [kapːi] ‘spižki’ (genitiw singulara) – kappi [kapːːi] ‘do spižki’ (illatiw singulara), samm [samːː] ‘kšac’ (nom. sg.) – sammu [samːu] ‘kšaca’ (gen. sg.) – sammu [samːːu] ‘kšac’ (par. sg.), tool [toːːlʲ] ‘stoł’ (nom. sg.) – tooli [toːlʲi] ‘stoła’ (gen. sg.) – tooli [toːːlʲi] ‘stoł’ (par. sg.). Cesto pśi tom jadnotliwe konsonanty wupaduju a wokolnej wokala se znižatej: uba [ub̥aˑ] ‘bob’ (nom. sg.) – oa [oaˑ] ‘boba’ (gen. sg.) – uba [ub̥aˑ] ‘bob’ (par. sg.), tigu ‘slinik’ (nom. sg.) – teo ’slinika’ (gen. sg.) – tigu ’slinika’ (par. sg.).

Gramatika

Substantiwy a adjektiwy

Estnišćina ma 14 padow a dwa numerusa, ale njama žeden genus.

	‘knigły’		‘swinja’
pad	singular	plural	singular	plural	wótegronja na pšašanje…
nominatiw	raamat	raamatud	siga	sead	chto? co?
genitiw	raamatu	raamatute	sea	sigade	kogo? cogo?
partitiw	raamatut	raamatuid	siga	sigu	(gl. dołojce)
ilatiw	raamatusse	raamatutesse / raamatuisse	seasse	sigadesse	do kogo? do cogo?
inesiw	raamatus	raamatutes / raamatuis	seas	sigades	w kim? w com?
elatiw	raamatust	raamatutest / raamatuist	seast	sigadest	z kogo? z cogo?
alatiw	raamatule	raamatutele / raamatuile	seale	sigadele	ku komu? k comu?
adesiw	raamatul	raamatutel / raamatuil	seal	sigadel	pśi kim? pśi com?
ablatiw	raamatult	raamatutelt / raamatuilt	sealt	sigadelt	wót kogo? wót cogo?
translatiw	raamatuks	raamatuteks / raamatuiks	seaks	sigadeks	z kim? z cym?
terminatiw	raamatuni	raamatuteni	seani	sigadeni	až do kogo? až do cogo?
esiw	raamatuna	raamatutena	seana	sigadena	ako chto? ako co?
abesiw	raamatuta	raamatuteta	seata	sigadeta	bźez kogo? bźez cogo?
komitatiw	raamatuga	raamatutega	seaga	sigadega	z kim? z cym?

Partitiw słužy k zwuraznjanjeju źělnego subjekta, na pś. Lapsed on tänaval ‘Źiśi su na droze’ (wěste źiśi), ale Tänaval on lapsi ‘Na droze su źiśi’ (někake, njeznata kopica). W młogich padach słužy partitiw ako pad indirektnego objekta, wósebje z werbami zawupytnjenja, na pś. Ma näen autot ‘Ja wiźim awto’. Z drugimi werbami zwuraznja partitiw njedopołnosć wugbanja, tak Ma söön torti ‘Ja jěm tortu’, ale Ma sõin tordi ära ‘Ja som tortu zjědł’. Partitiw slědujo teke numeralam mimo üks ‘jaden’: üks raamat ‘jadne knigły’ kaks raamatut ‘dwě knigły’, kümme raamatut ‘źaseś knigłow’ atd.

Wjeliki źěl substantiwow móžo twóriś plural ako z kóńcowku -de- ako teke z kóńcowku -i- (kótaraž móžo teke formu -e- abo -u- měś).

Deklinacija adjektiwow jo jadnaka ako ta substantiwow.

Werby

Estniski werb ma dwa numerusa (singular, plural), tśi wósoby (1., 2., 3.), styri case (prezens, imperfekt, perfekt, pluskwamperfekt) a styri moduse (indikatiw, kondicional, imperatiw a modus obliquus). Estnišćina ma dwa infinitiwa, jaden na -ma a jaden na -da: Ma tahan lugeda ‘Ja cu cytaś’, ale Ma hakkan lugema ‘Ja zachopijom cytaś’.

lugema, lugeda ‘cytaś’
wosoba	prezens	imperfekt	perfekt	kondicional
1. sg. (ma)	loen	lugesin	olen lugenud	loeksin
2. sg. (sa)	loed	lugesid	oled lugenud	loeksid
3. sg. (ta)	loeb	luges	on lugenud	loeks
1. pl. (me)	loeme	lugesime	oleme lugenud	loeksime
2. pl. (te)	loete	lugesite	olete lugenud	loeksite
3. pl. (nad)	loevad	lugesid	olid lugenud	loeksid

Tak pomjenowany modus obliquus (kóńcowka -vat) zwuraznja, až powědaŕ jo wopśimjeśe gronjonego jano słyšał a nic sam dožywił, na pś. Poiss loeb ‘Gólc cyta’, ale Poiss lugevat ‘Gólc zazdaśim cyta’.

Pśi negaciji werba wužywa se njepśeměnjata partikla ei, za kótarejuž slědujo forma werba bźez kóńcowki: (ma) loen ‘(ja) cytam’, ale ma ei loe ‘ja njecytam’. W imperfekśe slědujo partikli forma participa na -nud: ma ei lugenud ‘ja njejsom cytał’.

Słowoskład

Nejwětšy źěl słowoskłada estnišćiny jo uralskego abo finougriskego póchada. Z 13. stolěśa jo estnišćina ale teke wjeliku licbu słowow z nimčiny pśewzeła (zaprědka z dolnonimčiny, pózdźej z wusokonimčiny), na pś. müts ‘mica, šapka’, kool ‘šula’, köök ‘kuchnja’, nööp ‘bublin’, naaber ‘sused’ a kleit ‘suknja’, tudeng ‘student’, tisler ‘blidaŕ’, liiderlik ‘njerodny’, rehkendama ‘licyś’.

Zwězanja z prepozicije a werba póchadaju w estnišćinje teke zwětšego z nimčiny, na pś. ette tulema ‘staś se’ (< nim. vorkommen), juurde võtma ‘pśiběraś’ (< nim. zunehmen) abo läbi kukkuma ‘pśepadnuś’ (<nim. durchfallen).

Wósebnosć estnišćiny jo twórjenje neologizmow bźez pśikłada w drugich rěcach, tak na pś. relv ‘bróń’, laup ‘coło’, raal ‘licadło’ abo rula ‘skateboard’.

Stawizny

Nejstarše dokłady estnišćiny su z Heinrichoweje Chroniki Liwiskeje (Henrici Chronicon Livoniae) wót 1224–1227, prědny tekst z lěta 1524 (rukopis z Kullamaa). Do kóńca 19. stolěśa jo estnišćina dwě rozdźělnej formje pisneje rěcy měła – pódpołnocnoestnišćinu (t. pomj. rěc Tallinna) a pódpołdnjowoestnišćinu (t. pomj. rěc Tartua).

Pisanje staršych tekstow jo se na principy nimskego pšawopisa zeprěło, pśez což na pś. rozeznawanje dłujkosćow njejo móžno było – słowo kalla jo mógło stojaś za [kalaˑ] (‘ryba’, źinsa kala) abo [kalːa] (‘lej’, źinsa kalla).