Sardišćina

Sardu, Limba sarda Sardišćina
kraje	Sardiniska (Italska)
powědarje	1 200 000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Indoeuropske rěcy Italiske rěcy Romaniske rěcy Pódpołdnjoworomaniske rěcy Sardišćina
pismiki	łatyński alfabet
rěcne kody
ISO 639-1:	sc
ISO 639-2:	srd
ISO 639-3 (SIL):	srd (sardišćina powšyknje), sro (campidanska narěc), sdn (gallurska narěc), src (logudorska narěc), sdc (sassariska narěc)
Wikipedija

Sardišćina (sardiski sardu, limba sarda) jo pódpołdnjoworomaniska rěc, kótaruž nałožuju někak 1.200.000 rěcnikow na kupje Sardiniska. Tśi nejwažnjejše sardiske narěcy su logudorska, nugorska a campidanska; sassariska a gallurska narěcy licytej se skerjej ku korsiskim narěcam, w měsće Alghero powěda se katalański. Wót lěta 2006 amty awtonomneje Sardiniskeje (Regione Autònoma de sa Sardigna) nałožuju tak pomjenjonu Limba Sarda Comuna (LSC), kótaraž wužywa se w oficielnych dokumentach. LSC jo kompromis mjaz wšakimi narěcami a jeje nałožowanje ma akle eksperimentalny charakter.

Wósebnosći sardišćiny

Sardišćina jo se wuwiwała na kupje ako relatiwnje izolěrowana rěc. W pśirownanju z drugimi romaniskimi rěcami jo sardišćina wjelgin konserwatiwna, wótergi jo wóna bliša ludowej łatyńšćinje ako modernym romaniskim rěcam. Za cas fašistiskego režima su musali duchowne wěriwym wujasnjowaś, až łatyńšćina, kótaruž w cerkwi słyše, sardišćina njejo.

Někotare źinsajšne sardiske gramatiske formy su bliše klasiskej łatyńšćinje ako łatyńšćina napismow, kótarež su se w Pompejach wobchowali. Na pśikład klasiske łatyńske amat jo se wugroniło w Pompejach južo ama (kaž w źinsajšnej italšćinje), w sardišćinje až do źinsajšnego jo se zdźaržała forma amat (sam werb amare pak jo w sardišćinje italskego póchada).

Prědne sardiske teksty póchadaju z 13. lětstotka, ale wětšyna sardiniskich spisowaśelow jo twóriła wósebnje we łatyńšćinje a špańšćinje, wótergi, ale jano rědko, w katalańšćinje, pózdźej w italšćinje. Literatura w sardišćinje jo se zachopiła wuwiwaś akle w 19. lětstotku. Ako prědny jo wopytał jadnotnu spisownu rěc wutwóriś Giovanni Spanu (1803-1878) na zakłaźe logudorskeje narěcy. W lěśe 1940 jo wudał Pietro Casu di Barchidda (1878-1954) swój pśełožk Dantoweje Bóžeje komedije. Cełu Bibliju pśełožył do nugorskeje sardišćiny profesor Bobore Ruju (italski Salvatore Ruju, pisane teke Salvatore Ruiu), pśedsłowo k jogo pśełožkoju jo profesor Massimo Pittau napisał. Nejwuznamnjejša sardiniska spisowaśelka 20. lětstotka, Grazia Deledda (1871-1936, Nobelowe myto 1926), jo pisała italski.

W Italskej sardišćina dłujko njejo była pśipóznata ako wósebna rěc, až do źinsajšnego ju někotare narěc mjenjuju. Akle w lěśe 1997 sardiniska kazń cysło 26 definěrujo sardišćinu ako samostatnu rěc, w lěśe 2006 su zachopili amty na Sardiniskej tak pomjenjonu Limba sarda comuna („powšyknu sardišćinu“) ako amtsku rěc nałožowaś. Sardiski móžo 80% wobydlarjow kupy; nejwěcej wobgrozona jo campidanska narěc, logudorsku a nogursku narěcy (wěcej konserwatiwnej) powěda teke młoźina.

Pśeglěd sardiskeje gramatiki

Na slědujucych linkach pódajomy krotki, wjelgin jadnory pśeglěd gramatiki nacasneje sardišćiny na zakłaźe nugorskeje narěcy.

Substantiw (wěcownik)

Sardiski wěcownik ma dwa roda (maskulinum a femininum) a dwě cysle (singular a plural).

Pśed substantiwom zwětšego stoj artikel, pak definitny, pak indefinitny. Na rozdźěl k wšym pódzajtšnoromaniskim a pódwjacornoromaniskim rěcam (z wuwześim někotarych pódzajtšnych katalańskich narěcow na Balearach a pó źělach na Costa Brava, tak pomjenjonego català salat) sardiski definitny artikel su, sa njejo se wuwił z łatyńskego ille, ale z ipse.

Definitny artikel ma toś te formy:

• maskulinum
  • singular: su, na pś. su pane (serbski „klěb“)
  • plural: sos, na pś. sos panes
• femininum
  • singular: sa, na pś. sa rosa (roža)
  • plural: sas, na pś. sas rosas

Indefinitny artikel ma slědujuce formy:

• maskulinum
  • singular: unu, na pś. unu pane
• femininum
  • singular: una, na pś. una rosa

W singularje pśed wokalami artikel se eliděrujo: s’amicu („pśijaśel“), s’amica („pśijaśelka“), un’amicu, un’amica.

Definitny artikel góźi se wugranjaś a pisaś gromaźe z prepozicijami a (do, k), kin (z, t.gr. „z kim“, „z cym“), de (z, wót) a in (w):

assu, assa, assos, assas; kissu, kissa, kissos, kissas; dessu, dessa, dessos, dessas; issu, issa, issos, issas.

Artikel a prepoziciju móžomy wugranjaś teke kaž dwě słowje, na pśikład: kin su, de su, in su.

Indefinitny artikel góźi se wugranjaś a pisaś gromaźe z prepozicijoma kin a in: kindunu, kinduna, indunu, induna.

Sardiske substantiwy źěle se do styrjoch klasow. Kaž w pódwjacornoromaniskich rěcach teke w sardišćinje twóri se plural substantiwow a adjektiwow na zakłaźe łatyńskego akuzatiwa plurala, na pś. pane („klěb“) - panes („klěby“), rosa („roža“) - rosas („rože“).

Klasy sardiskich substantiwow
Klasa	Singular	Plural
I. klasa (femininumy)	rosa	rosas
II. klasa (maskulinumy)	ortu	ortos
III. klasa (maskulinumy)	pane	panes
III. klasa (femininumy)	muzere	muzeres
IV. klasa (maskulinumy)	barberi	barberis

Adjektiw (kakostnik)

ma teke wósebne formy za maskulinum/femininum a za singular/plural:

• maskulinum
  • singular: bónu (serbski „dobry“)
  • plural: bònos
• femininum
  • singular: bòna
  • plural: bònas

Stopnjowanje adjektiwow:

• Pozitiw: caru (serbski „drogi“)
• Komparatiw: prus caru
• Superlatiw: su prus caru abo meda caru („wjelgin drogi“)

(Feminimum: cara, prus cara, sa prus cara/meda cara; plural: maskulinum: caros, prus caros, sos prus caros/meda caros, femininum: caras, prus caras, sas prus caras/meda caras.)

Pronomen (naměstnik)

• Personalne pronomeny (wósobowe naměstniki)

dego, deo (ja)

teu (ty)

issu, issa (wón, wóna)

nóis (my)

bóis (wy)

issos, issas (wóni)

Personalny pronomen ako subjekt a objekt (dłujke formy)
Subjekt	Objekt
dego,deo	ammim(m)e, ammim(m)i dae, de, in, pro, tra mene kin mécus	mnjo wóte mnjo, ze mnjo, we mnjo, za mnjo, mjaz mnu ze mnu
teu	attibe dae, de, in, pro, tra tene kin tecus	tebje wót tebje, z tebje, w tebje, za tebje, mjaz tobu z tobu
issu	issu i sse	jogo w nim
issa	issa i sse	ju w njej
nóis	nois	nas
bóis	bois	was
issos	issos i sse	jich w nich
issas	issas i sse	je w nich

Personalny pronomen ako subjekt a objekt (krotke formy)
Subjekt	Objekt
dego,deo	mě	mě
teu	ti	śi
issu	li lu	jomu jogo
issa	li la	jej ju
(refleksiwny)	si	se
nóis	nos	nam, nas
bóis	bos	wam, was
issos	lis los	jim jich
issas	lis las	jim je
(refleksiwny)	si	se

• Posesiwne pronomeny (pśiswójujuce naměstniki)

• Singular

méu, mèa (mój, mója)

tuo, tua (twój, twója)

suo, sua (jogo, jeje)

nóstru, nòstra (naš, naša)

bróstu, bròsta (waš, waša)

issòro (jich)

• Plural

mèos, mèas (móje)

tuos, tuas (twóje)

suos, suas (jogo, jeje)

nòstros, nòstras (naše)

bróstos, bròstas (waše)

issòro (jich)

• Demonstratiwne pronomeny (pokazujuce naměstniki)

• • wěc abo wósoba bliska rěcnikoju
• maskulinum
  • singular: custu
  • plural: custos

• femininum
  • singular: custa
  • plural: custas

• • wěc abo wósoba bliska pśisłucharjeju
• maskulinum
  • singular: cussu
  • plural: cussos

• femininum
  • singular: cussa
  • plural: cussas

• • daloka wěc abo wósoba
• maskulinum
  • singular: cuddu
  • plural: cuddos

• femininum
  • singular: cudda
  • plural: cuddas

Numeral (licbnik)

Kardinalne numerale (zakładne licbniki)
1 unu, una	11 úndiki	21 bintunu, bintuna
2 duos, duas	12 dóiki	30 trinta
3 tres(e)	13 tréiki	40 baranta
4 battor	14 battórdiki	50 kimbanta
5 kimbe	15 bíndiki	60 sessanta
6 ses(e)	16 séiki	70 settanta
7 sette	17 dekessette	80 ottanta
8 otto	18 dekeotto	90 nobanta
9 nobe	19 dekennobe	100 kentu; kentos, kentas
10 deke	20 binti	1000 milli

• Ordinalne numerale (rědowe licbniki)

maju w sardišćinje perifrastisku formu: su ’e unu (prědny), sa ’e una (prědna), su ’e duos (drugi), sa ’e duas (druga), a pod.

Werb (słowjeso)

Sardiske werby źěle se do tśoch konjugacijow, werby 1. konjugacije maju w infinitiwje kóńcowku –are, werby 2. konjugacije kóńcowku –ere a werby 3. konjugacije kóńcowku –ire. Sardiski werb ma styri modusy (indikatiw, imperatiw, kondicional a konjunktiw) a šesć tempusow (prezens, zestajony preteritum, imperfekt, pluskwamperfekt, futur a zachadny futur – futuro anteriore).

Negacija twóri se z pomocu non: Non faeddo su sardu. (Njepowědam sardiski.)

POMOCNE WERBY

• ÁERE (měś)
  • infinitiw
    • prezens: áere
    • preteritum: áer áppiu

• • particip: áppiu, áppia

• • gerundium
    • prezens: aènde
    • preteritum: aènde áppiu

• • indikatiw
    • prezens: appo, as, at, amus, azes, an
    • imperfekt: aío/aía, aías, aíat, abamus/ayabamus, abazes/ayabazes, aían
    • zestajony preteritum: app’ áppiu, as áppiu, at áppiu, amus áppiu, azes áppiu, an áppiu
    • pluskwamperfekt: aí(o) áppiu, aías áppiu, aíat áppiu, abamus áppiu, abazes áppiu, aían áppiu
    • futur: app’ áere, as áere, at áere, amus áere, azes áere, an áere (2. forma: –, des áere, det áere, demus áere, dezes áere, den áere)
    • zachadny futur: app’ áer áppiu, as áer áppiu, at áer áppiu, amus áer áppiu, azes áer áppiu, an áer áppiu (2. forma: –, des áer áppiu, det áer áppiu, demus áer áppiu, dezes áer áppiu, den áer áppiu)

• • konjunktiw
    • prezens: appa, appas, appat, appamus, appazes, áppan
    • imperfekt: aère/aèrepo, aères, aèret, aerémus, aerèzes/aerézis, aèren
    • perfekt: app’ áppiu, appas áppiu, appat áppiu, appamus áppiu, appazes áppiu, áppan áppiu
    • pluskwamperfekt: aèr(ep)’ áppiu, aères áppiu, aèret áppiu, aerémus áppiu, aerèzes áppiu, aèren áppiu

• • kondicional
    • prezens: dío áere, días áere, díat áere, diámus áere, diázes áere, dían áere
    • preteritum: dío áer áppiu, días áer áppiu, díat áer áppiu, diámus áer áppiu, diázes áer áppiu, dían áer áppiu

• ESSERE (byś)
  • infinitiw
    • prezens: èssere
    • preteritum: èsser istáu

• • particip: istáu, istada

• • gerundium
    • prezens: essènde
    • preteritum: essènd’ istáu

• • indikatiw
    • prezens: sòe, ses, est, semus, sezis, sun
    • imperfekt: fippo, fis, fit, fimus, fizis, fin
    • zestajony preteritum: so(e) istáu/istada, ses istáu/istada, est istáu/istada, semus istáos/istadas, sezis istáos/istadas, sun istáos/istadas
    • pluskwamperfekt: fipp(o) istáu/istada, fis istáu/istada, fit istáu/istada, fimus istáos/istadas, fizis istáos/istadas, fin istáos/istadas
    • futur: app’ a èssere, as a èssere, at a èssere, amus a èssere, azes a èssere, an a èssere (2. forma: –, des èssere, det èssere, demus èssere, dezes èssere, den èssere)
    • zachadny futur: app’ a èsser istáu... (2. forma: –, des èsser istáu...)

• • konjunktiw
    • prezens: sía, sías, síat, siámus, siázes, sían
    • imperfekt: essère/essèrepo, essères, essèret, esserémus, esserèzes, -is, essèren
    • perfekt: sía istáu...
    • pluskwamperfekt: essère(po) istáu...

• • kondicional
    • prezens: día/dío èssere, días èssere...
    • preteritum: día èsser istáu, días èsser istáu...

I. konjugacija

• • infinitiw
    • prezens: cantare
    • preteritum: áer cantáu

• • particip: cantáu, cantada

• • gerundium
    • prezens: cantande
    • preteritum: aènde cantáu

Konjugacija werba cantare (spiwaś) - indikatiw
prezens	zestajony preteritum	imperfekt	pluskwamperfekt
canto	appo cantáu	cantabo	aío cantáu
cantas	as cantáu	cantabas	aías cantáu
cantat	at cantáu	cantabat	aíat cantáu
cantamus	amus cantáu	cantabamus	abamus cantáu
cantáes	azes cantáu	cantabazes	abazes cantáu
cantan	an cantáu	cantaban	aían cantáu

Futur: app’ a cantare

Zachadny futur: app’ áer cantáu (2. forma: des áer cantáu)

Imperatiw: canta, cantáe

Konjugacija werba cantare - konjunktiw
prezens	imperfekt
cante	cantáre(po)
cantes	cantares
cantet	cantaret
cantémus	cantarémus
cantèdas	cantarèzes/cantarézis
canten	cantáren

Perfekt: appa cantáu...

Pluskwamperfekt: aère(po) cantáu...

Kondicional

• prezens: día (dío) cantare
• preteritum: dío áer cantáu

II. konjugacija

• • infinitiw
    • prezens: fákere (cyniś)
    • preteritum: áer fattu

• • particip: fattu, fatta

• • gerundium
    • prezens: fakende
    • preteritum: aènde fattu

• • indikatiw
    • prezens: faco, fakes, faket, fakímus, fakíes, fáken
    • imperfekt: fakío/fakía, fakías, fakíat, fakiabamus, fakiabazes/fakiabades, fakían
    • zestajony perfekt: appo fattu...
    • pluskwamperfekt: aío fattu...
    • futur: app’ a ffakkere...
    • zachadny futur: app’ áer fattu... (2. forma: –, des áer fattu...)

• • konjunktiw
    • prezens: faca, facas, facat, facamus/fakemus, facades, fácan
    • imperfekt: fakère(po), fakères, fakèret, fakerémus, fakerèzes, -is, fakèren
    • perfekt: appa fattu...
    • pluskwamperfekt: aère(po) fattu...

• • kondicional
  • prezens: día/dío fákere...
  • preteritum: dío áer fattu...

• • imperatiw: fake, fakíe

III. konjugacija

• • infinitiw
    • prezens: finire (kóńcyś)
    • preteritum: áer finíu

• • particip: finíu, finía

• • gerundium
    • prezens: fininde
    • preteritum: aènde finíu

• • indikatiw
    • prezens: fino, finis, finit, finímus, finíes, fínin
    • imperfekt: finío/finía, finías, finíat, finiabamus, finiabazes/fakiabades, finían
    • zestajony perfekt: appo finíu...
    • pluskwamperfekt: aío finíu...
    • futur: app’ a ffiníre...
    • zachadny futur: app’ áer finíu... (2. forma: –, des áer finíu...)

• • konjunktiw
    • prezens: fina, finas, finat, finamus/finemus, finazes, fínan
    • imperfekt: finíre(po), finires, finiret, finiremus, finirezes, -is, finíren
    • perfekt: appa finíu...
    • pluskwamperfekt: aère(po) finíu...

• • kondicional
  • prezens: día/dío finire...
  • preteritum: dío áer finíu...

• • imperatiw: fini, finíe

Pśirownanje konjugacijow w někotarych romaniskich rěcach a w łatyńšćinje (indikatiw prezensa werba cantare)
Łatyńšćina	Sardišćina (nugorska narěc)	Sardišćina (LSC)	Italšćina	Špańšćina
canto	canto	canto	canto	canto
cantas	cantas	cantas	canti	cantas
cantat	cantat	cantat	canta	canta
cantamus	cantamus	cantamus	cantiamo	cantamos
cantatis	cantáes	cantades	cantate	cantáis
cantant	cantan	cantant	cantano	cantan

Pśirownanje sardiskego, łatyńskego a italskego teksta

Jona 1,4-9

• Sardiski (nugorska narěc, pśełožk njerespektěrujo pšawopis LSC). (Toś ten pśełožk njerespektěrujo pšawopis LSC.)

4 Ma su Sennore at iscadenau in mare unu bette bentu e est supria una burrasca gai chi su nabiu si fit irfassande. 5 Sos marineris timende an imbocau cadaunu su deu suo e an ghettau a mare su chi tenian pro lu facher prus lepiu. Intantu Giona, falau a su locu prus cubau de su nabiu, si fit corcau e dormiat a sorrocru. 6 Si l'est accurziau su cumandante de sos marineris e l'at nau: - Itte tenes gai dormiu? Pesa, imboca su Deus tuo! Forzis Deus s'at a piccare pessamentu de nois e no amus a morrere. 7. Tando s'ana nau tra issos: Benie, tiramus a sorte a ischire pro gurpa de chie nos est capitada custa dirgrassia. An tirau a sorte e sa sorte l'est toccada a Giona. 8 L'an dimandau: - Edducas, irbeleganos pro more 'e chie amus custa dirgrassia. Itte faches de travallu? Dae ube ses benende? Cal'est sa bidda tua? A cale populu appartenes? 9 Issu at rispostu: Soe Ebreu e istimo su Sennore Deus de su chelu, chi at fattu su mare e-i sa terra.

• Sardiski (logudorska narěc)

4 Su Segnore però mandesit unu grande bentu in su mare: et facta est una tempestade manna in mare, et sa nae perigulaiat de si fracassare. 5 Et timesint sos marineris, et clamesint sos homines ad su Deus ipsoro: et bettesint sas mercanzias, qui fint in sa nae, in mare, ad tales qui si allezerigheret da ipsas: et Jonas si que fit faladu ad s' internu de sa nae, et dormiat a somnu grae. 6 Et s' accostesit ad ipsu su patronu, et li nesit: Et proite tue ti laxas opprimere dai su somnu ? pesa, et invoca su Deus tou, si pro sorte si ammentet Deus de nois, et non morzamus. 7 Et nesit s' unu ad s' ateru cumpagnu: Benide, et tiremus a sorte, et iscamus, proite custa istroscia siat ad nois. Et tiresint a sorte: et ruesit sa sorte subra Jonas. 8 Et nesint ad ipsu: Inzitanos, pro quale motivu siat ruta ad nois custa istroscia: qual' est s' arte tua ? de quale populu ses tue ? 9 Et nesit ad ipsos: Eo so Hebreu, et eo timo su Segnore Deus de su chelu, qui factesit su mare, et i sa terra.

• Łatyński

4 Dominus autem misit ventum magnum in mare, et facta est tempestas magna in mari, et navis periclitabatur conteri. 5 Et timuerunt nautae et clamaverunt unusquisque ad deum suum et miserunt vasa, quae erant in navi, in mare, ut alleviaretur ab eis. Ionas autem descenderat ad interiora navis et, cum recubuisset, dormiebat sopore gravi. 6 Et accessit ad eum gubernator et dixit ei: " Quid? Tu sopore deprimeris? Surge, invoca Deum tuum, si forte recogitet Deus de nobis, et non pereamus ". 7 Et dixit unusquisque ad collegam suum: " Venite, et mittamus sortes, ut sciamus quare hoc malum sit nobis ". Et miserunt sortes, et cecidit sors super Ionam. 8 Et dixerunt ad eum: " Indica nobis cuius causa malum istud sit nobis. Quod est opus tuum, et unde venis? Quae terra tua, et ex quo populo es tu? ". 9 Et dixit ad eos: " Hebraeus ego sum et Dominum, Deum caeli, ego timeo, qui fecit mare et aridam ".

• Italski

4 Ma il Signore mandò sul mare un forte vento che scatenò una grande tempesta. Tutti pensarono che la nave stesse per sfasciarsi. 5 I marinai ebbero paura e ciascuno chiese aiuto al suo dio. Per non affondare gettarono in mare il carico della nave. Giona, invece, era sceso nella stiva e dormiva profondamente. 6 Il capitano gli si avvicinò e gli disse: “Come? Tu dormi? Alzati! Prega il tuo Dio! Forse avrà pietà di noi e non moriremo.” 7 I marinai si dissero l’un l’altro: “Tiriamo a sorte per sapere chi di noi è la causa di questa disgrazia.” La sorte indicò Giona. 8 Allora gli chiesero: – Dunque sei tu la causa di questa disgrazia? Che cosa fai qui? Da dove vieni? Qual è il tuo paese? Qual è il tuo popolo? 9 – Io sono Ebreo, – rispose Giona, – e credo nel Signore, Dio del cielo, che ha fatto la terra e il mare.

Wótkaze

• Sas normas de sa LSC, Normy Limba Sarda Comuna (italski)
• Sas normas de sa LSC, Normy Limba Sarda Comuna (sardiski, wěcej wobšyrne, ale bźez morfologije werbow)
• Słownik Limba Sarda Comuna (italsko-sardiski)
• Deliberatzione n. 16/14 de su 18.04.2006 "Limba Sarda Comuna: Adotzione de sas normas de referèntzia de caràtere isperimentale pro sa limba sarda iscrita in essida de s'Amministratzione regionale"
• Sardegna DigitalLibrary TESTI knihownja sardiskich tekstow
• Sardegna DigitalLibrary AUDIO audijowa knigłownja sardiskich tekstow