Sardišćina

Z Wikipedije
Sardu, Limba sarda
Sardišćina
kraje Sardiniska (Italska)
powědarje 1 200 000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija Indoeuropske rěcy
Italiske rěcy
Romaniske rěcy
Pódpołdnjoworomaniske rěcy
Sardišćina
pismiki łatyński alfabet
rěcne kody
ISO 639-1:

sc

ISO 639-2:

srd

ISO 639-3 (SIL):

srd (sardišćina powšyknje), sro (campidanska narěc), sdn (gallurska narěc), src (logudorska narěc), sdc (sassariska narěc)

Wikipedija
Wobźěłaś
p  d  w

Sardišćina (sardiski sardu, limba sarda) jo pódpołdnjoworomaniska rěc, kótaruž nałožuju někak 1.200.000 rěcnikow na kupje Sardiniska. Tśi nejwažnjejše sardiske narěcy su logudorska, nugorska a campidanska; sassariska a gallurska narěcy licytej se skerjej ku korsiskim narěcam, w měsće Alghero powěda se katalański. Wót lěta 2006 amty awtonomneje Sardiniskeje (Regione Autònoma de sa Sardigna) nałožuju tak pomjenjonu Limba Sarda Comuna (LSC), kótaraž wužywa se w oficielnych dokumentach. LSC jo kompromis mjaz wšakimi narěcami a jeje nałožowanje ma akle eksperimentalny charakter.

Wósebnosći sardišćiny[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Sardišćina jo se wuwiwała na kupje ako relatiwnje izolěrowana rěc. W pśirownanju z drugimi romaniskimi rěcami jo sardišćina wjelgin konserwatiwna, wótergi jo wóna bliša ludowej łatyńšćinje ako modernym romaniskim rěcam. Za cas fašistiskego režima su musali duchowne wěriwym wujasnjowaś, až łatyńšćina, kótaruž w cerkwi słyše, sardišćina njejo.

Někotare źinsajšne sardiske gramatiske formy su bliše klasiskej łatyńšćinje ako łatyńšćina napismow, kótarež su se w Pompejach wobchowali. Na pśikład klasiske łatyńske amat jo se wugroniło w Pompejach južo ama[1] (kaž w źinsajšnej italšćinje), w sardišćinje až do źinsajšnego jo se zdźaržała forma amat[2] (sam werb amare pak jo w sardišćinje italskego póchada).

Prědne sardiske teksty póchadaju z 13. lětstotka, ale wětšyna sardiniskich spisowaśelow jo twóriła wósebnje we łatyńšćinje a špańšćinje, wótergi, ale jano rědko, w katalańšćinje, pózdźej w italšćinje. Literatura w sardišćinje jo se zachopiła wuwiwaś akle w 19. lětstotku. Ako prědny jo wopytał jadnotnu spisownu rěc wutwóriś Giovanni Spanu (1803-1878) na zakłaźe logudorskeje narěcy. W lěśe 1940 jo wudał Pietro Casu di Barchidda (1878-1954) swój pśełožk Dantoweje Bóžeje komedije. Cełu Bibliju pśełožył do nugorskeje sardišćiny profesor Bobore Ruju (italski Salvatore Ruju, pisane teke Salvatore Ruiu)[3], pśedsłowo k jogo pśełožkoju jo profesor Massimo Pittau napisał. Nejwuznamnjejša sardiniska spisowaśelka 20. lětstotka, Grazia Deledda (1871-1936, Nobelowe myto 1926), jo pisała italski.

W Italskej sardišćina dłujko njejo była pśipóznata ako wósebna rěc, až do źinsajšnego ju někotare narěc mjenjuju. Akle w lěśe 1997 sardiniska kazń cysło 26 definěrujo sardišćinu ako samostatnu rěc, w lěśe 2006 su zachopili amty na Sardiniskej tak pomjenjonu Limba sarda comuna („powšyknu sardišćinu“) ako amtsku rěc nałožowaś. Sardiski móžo 80% wobydlarjow kupy; nejwěcej wobgrozona jo campidanska narěc, logudorsku a nogursku narěcy (wěcej konserwatiwnej) powěda teke młoźina.[4]

Pśeglěd sardiskeje gramatiki[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Na slědujucych linkach pódajomy krotki, wjelgin jadnory pśeglěd gramatiki nacasneje sardišćiny na zakłaźe nugorskeje narěcy.[2]

Substantiw (wěcownik)[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Sardiski wěcownik ma dwa roda (maskulinum a femininum) a dwě cysle (singular a plural).

Pśed substantiwom zwětšego stoj artikel, pak definitny, pak indefinitny. Na rozdźěl k wšym pódzajtšnoromaniskim a pódwjacornoromaniskim rěcam (z wuwześim někotarych pódzajtšnych katalańskich narěcow na Balearach a pó źělach na Costa Brava, tak pomjenjonego català salat) sardiski definitny artikel su, sa njejo se wuwił z łatyńskego ille, ale z ipse.

Definitny artikel ma toś te formy:

  • maskulinum
    • singular: su, na pś. su pane (serbski „klěb“)
    • plural: sos, na pś. sos panes
  • femininum
    • singular: sa, na pś. sa rosa (roža)
    • plural: sas, na pś. sas rosas

Indefinitny artikel ma slědujuce formy:

  • maskulinum
    • singular: unu, na pś. unu pane
  • femininum
    • singular: una, na pś. una rosa

W singularje pśed wokalami artikel se eliděrujo: s’amicu („pśijaśel“), s’amica („pśijaśelka“), un’amicu, un’amica.

Definitny artikel góźi se wugranjaś a pisaś gromaźe z prepozicijami a (do, k), kin (z, t.gr. „z kim“, „z cym“), de (z, wót) a in (w):

assu, assa, assos, assas; kissu, kissa, kissos, kissas; dessu, dessa, dessos, dessas; issu, issa, issos, issas.

Artikel a prepoziciju móžomy wugranjaś teke kaž dwě słowje, na pśikład: kin su, de su, in su.

Indefinitny artikel góźi se wugranjaś a pisaś gromaźe z prepozicijoma kin a in: kindunu, kinduna, indunu, induna.

Sardiske substantiwy źěle se do styrjoch klasow. Kaž w pódwjacornoromaniskich rěcach teke w sardišćinje twóri se plural substantiwow a adjektiwow na zakłaźe łatyńskego akuzatiwa plurala, na pś. pane („klěb“) - panes („klěby“), rosa („roža“) - rosas („rože“).


Klasy sardiskich substantiwow
Klasa Singular Plural
I. klasa (femininumy) rosa rosas
II. klasa (maskulinumy) ortu ortos
III. klasa (maskulinumy) pane panes
III. klasa (femininumy) muzere muzeres
IV. klasa (maskulinumy) barberi barberis

Adjektiw (kakostnik)[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

ma teke wósebne formy za maskulinum/femininum a za singular/plural:

  • maskulinum
    • singular: bónu (serbski „dobry“)
    • plural: bònos
  • femininum
    • singular: bòna
    • plural: bònas

Stopnjowanje adjektiwow:

  • Pozitiw: caru (serbski „drogi“)
  • Komparatiw: prus caru
  • Superlatiw: su prus caru abo meda caru („wjelgin drogi“)

(Feminimum: cara, prus cara, sa prus cara/meda cara; plural: maskulinum: caros, prus caros, sos prus caros/meda caros, femininum: caras, prus caras, sas prus caras/meda caras.)

Pronomen (naměstnik)[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

  • Personalne pronomeny (wósobowe naměstniki)

dego, deo (ja)

teu (ty)

issu, issa (wón, wóna)

nóis (my)

bóis (wy)

issos, issas (wóni)

Personalny pronomen ako subjekt a objekt (dłujke formy)
Subjekt Objekt
dego,deo ammim(m)e, ammim(m)i
dae, de, in, pro, tra mene
kin mécus
mnjo
wóte mnjo, ze mnjo, we mnjo, za mnjo, mjaz mnu
ze mnu
teu attibe
dae, de, in, pro, tra tene
kin tecus
tebje
wót tebje, z tebje, w tebje, za tebje, mjaz tobu
z tobu
issu issu
i sse
jogo
w nim
issa issa
i sse
ju
w njej
nóis nois nas
bóis bois was
issos issos
i sse
jich
w nich
issas issas
i sse
je
w nich
Personalny pronomen ako subjekt a objekt (krotke formy)
Subjekt Objekt
dego,deo
teu ti śi
issu li
lu
jomu
jogo
issa li
la
jej
ju
(refleksiwny) si se
nóis nos nam, nas
bóis bos wam, was
issos lis
los
jim
jich
issas lis
las
jim
je
(refleksiwny) si se
  • Posesiwne pronomeny (pśiswójujuce naměstniki)
  • Singular

méu, mèa (mój, mója)

tuo, tua (twój, twója)

suo, sua (jogo, jeje)

nóstru, nòstra (naš, naša)

bróstu, bròsta (waš, waša)

issòro (jich)

  • Plural

mèos, mèas (móje)

tuos, tuas (twóje)

suos, suas (jogo, jeje)

nòstros, nòstras (naše)

bróstos, bròstas (waše)

issòro (jich)

  • Demonstratiwne pronomeny (pokazujuce naměstniki)
    • wěc abo wósoba bliska rěcnikoju
  • maskulinum
    • singular: custu
    • plural: custos
  • femininum
    • singular: custa
    • plural: custas
    • wěc abo wósoba bliska pśisłucharjeju
  • maskulinum
    • singular: cussu
    • plural: cussos
  • femininum
    • singular: cussa
    • plural: cussas
    • daloka wěc abo wósoba
  • maskulinum
    • singular: cuddu
    • plural: cuddos
  • femininum
    • singular: cudda
    • plural: cuddas

Numeral (licbnik)[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Kardinalne numerale (zakładne licbniki)
1 unu, una 11 úndiki 21 bintunu, bintuna
2 duos, duas 12 dóiki 30 trinta
3 tres(e) 13 tréiki 40 baranta
4 battor 14 battórdiki 50 kimbanta
5 kimbe 15 bíndiki 60 sessanta
6 ses(e) 16 séiki 70 settanta
7 sette 17 dekessette 80 ottanta
8 otto 18 dekeotto 90 nobanta
9 nobe 19 dekennobe 100 kentu; kentos, kentas
10 deke 20 binti 1000 milli


  • Ordinalne numerale (rědowe licbniki)

maju w sardišćinje perifrastisku formu: su ’e unu (prědny), sa ’e una (prědna), su ’e duos (drugi), sa ’e duas (druga), a pod.

Werb (słowjeso)[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Sardiske werby źěle se do tśoch konjugacijow, werby 1. konjugacije maju w infinitiwje kóńcowku –are, werby 2. konjugacije kóńcowku –ere a werby 3. konjugacije kóńcowku –ire. Sardiski werb ma styri modusy (indikatiw, imperatiw, kondicional a konjunktiw) a šesć tempusow (prezens, zestajony preteritum, imperfekt, pluskwamperfekt, futur a zachadny futur – futuro anteriore).

Negacija twóri se z pomocu non: Non faeddo su sardu. (Njepowědam sardiski.)

POMOCNE WERBY

  • ÁERE (měś)
    • infinitiw
      • prezens: áere
      • preteritum: áer áppiu
    • particip: áppiu, áppia
    • gerundium
      • prezens: aènde
      • preteritum: aènde áppiu
    • indikatiw
      • prezens: appo, as, at, amus, azes, an
      • imperfekt: aío/aía, aías, aíat, abamus/ayabamus, abazes/ayabazes, aían
      • zestajony preteritum: app’ áppiu, as áppiu, at áppiu, amus áppiu, azes áppiu, an áppiu
      • pluskwamperfekt: aí(o) áppiu, aías áppiu, aíat áppiu, abamus áppiu, abazes áppiu, aían áppiu
      • futur: app’ áere, as áere, at áere, amus áere, azes áere, an áere (2. forma: –, des áere, det áere, demus áere, dezes áere, den áere)
      • zachadny futur: app’ áer áppiu, as áer áppiu, at áer áppiu, amus áer áppiu, azes áer áppiu, an áer áppiu (2. forma: –, des áer áppiu, det áer áppiu, demus áer áppiu, dezes áer áppiu, den áer áppiu)
    • konjunktiw
      • prezens: appa, appas, appat, appamus, appazes, áppan
      • imperfekt: aère/aèrepo, aères, aèret, aerémus, aerèzes/aerézis, aèren
      • perfekt: app’ áppiu, appas áppiu, appat áppiu, appamus áppiu, appazes áppiu, áppan áppiu
      • pluskwamperfekt: aèr(ep)’ áppiu, aères áppiu, aèret áppiu, aerémus áppiu, aerèzes áppiu, aèren áppiu
    • kondicional
      • prezens: dío áere, días áere, díat áere, diámus áere, diázes áere, dían áere
      • preteritum: dío áer áppiu, días áer áppiu, díat áer áppiu, diámus áer áppiu, diázes áer áppiu, dían áer áppiu
  • ESSERE (byś)
    • infinitiw
      • prezens: èssere
      • preteritum: èsser istáu
    • particip: istáu, istada
    • gerundium
      • prezens: essènde
      • preteritum: essènd’ istáu
    • indikatiw
      • prezens: sòe, ses, est, semus, sezis, sun
      • imperfekt: fippo, fis, fit, fimus, fizis, fin
      • zestajony preteritum: so(e) istáu/istada, ses istáu/istada, est istáu/istada, semus istáos/istadas, sezis istáos/istadas, sun istáos/istadas
      • pluskwamperfekt: fipp(o) istáu/istada, fis istáu/istada, fit istáu/istada, fimus istáos/istadas, fizis istáos/istadas, fin istáos/istadas
      • futur: app’ a èssere, as a èssere, at a èssere, amus a èssere, azes a èssere, an a èssere (2. forma: –, des èssere, det èssere, demus èssere, dezes èssere, den èssere)
      • zachadny futur: app’ a èsser istáu... (2. forma: –, des èsser istáu...)
    • konjunktiw
      • prezens: sía, sías, síat, siámus, siázes, sían
      • imperfekt: essère/essèrepo, essères, essèret, esserémus, esserèzes, -is, essèren
      • perfekt: sía istáu...
      • pluskwamperfekt: essère(po) istáu...
    • kondicional
      • prezens: día/dío èssere, días èssere...
      • preteritum: día èsser istáu, días èsser istáu...


I. konjugacija

    • infinitiw
      • prezens: cantare
      • preteritum: áer cantáu
    • particip: cantáu, cantada
    • gerundium
      • prezens: cantande
      • preteritum: aènde cantáu


Konjugacija werba cantare (spiwaś) - indikatiw
prezens zestajony preteritum imperfekt pluskwamperfekt
canto appo cantáu cantabo aío cantáu
cantas as cantáu cantabas aías cantáu
cantat at cantáu cantabat aíat cantáu
cantamus amus cantáu cantabamus abamus cantáu
cantáes azes cantáu cantabazes abazes cantáu
cantan an cantáu cantaban aían cantáu

Futur: app’ a cantare

Zachadny futur: app’ áer cantáu (2. forma: des áer cantáu)

Imperatiw: canta, cantáe

Konjugacija werba cantare - konjunktiw
prezens imperfekt
cante cantáre(po)
cantes cantares
cantet cantaret
cantémus cantarémus
cantèdas cantarèzes/cantarézis
canten cantáren

Perfekt: appa cantáu...

Pluskwamperfekt: aère(po) cantáu...

Kondicional

  • prezens: día (dío) cantare
  • preteritum: dío áer cantáu


II. konjugacija

    • infinitiw
      • prezens: fákere (cyniś)
      • preteritum: áer fattu
    • particip: fattu, fatta
    • gerundium
      • prezens: fakende
      • preteritum: aènde fattu
    • indikatiw
      • prezens: faco, fakes, faket, fakímus, fakíes, fáken
      • imperfekt: fakío/fakía, fakías, fakíat, fakiabamus, fakiabazes/fakiabades, fakían
      • zestajony perfekt: appo fattu...
      • pluskwamperfekt: aío fattu...
      • futur: app’ a ffakkere...
      • zachadny futur: app’ áer fattu... (2. forma: –, des áer fattu...)
    • konjunktiw
      • prezens: faca, facas, facat, facamus/fakemus, facades, fácan
      • imperfekt: fakère(po), fakères, fakèret, fakerémus, fakerèzes, -is, fakèren
      • perfekt: appa fattu...
      • pluskwamperfekt: aère(po) fattu...
    • kondicional
    • prezens: día/dío fákere...
    • preteritum: dío áer fattu...
    • imperatiw: fake, fakíe


III. konjugacija

    • infinitiw
      • prezens: finire (kóńcyś)
      • preteritum: áer finíu
    • particip: finíu, finía
    • gerundium
      • prezens: fininde
      • preteritum: aènde finíu
    • indikatiw
      • prezens: fino, finis, finit, finímus, finíes, fínin
      • imperfekt: finío/finía, finías, finíat, finiabamus, finiabazes/fakiabades, finían
      • zestajony perfekt: appo finíu...
      • pluskwamperfekt: aío finíu...
      • futur: app’ a ffiníre...
      • zachadny futur: app’ áer finíu... (2. forma: –, des áer finíu...)
    • konjunktiw
      • prezens: fina, finas, finat, finamus/finemus, finazes, fínan
      • imperfekt: finíre(po), finires, finiret, finiremus, finirezes, -is, finíren
      • perfekt: appa finíu...
      • pluskwamperfekt: aère(po) finíu...
    • kondicional
    • prezens: día/dío finire...
    • preteritum: dío áer finíu...
    • imperatiw: fini, finíe


Pśirownanje konjugacijow w někotarych romaniskich rěcach a w łatyńšćinje (indikatiw prezensa werba cantare)
Łatyńšćina Sardišćina
(nugorska narěc)
Sardišćina
(LSC)
Italšćina Špańšćina
canto canto canto canto canto
cantas cantas cantas canti cantas
cantat cantat cantat canta canta
cantamus cantamus cantamus cantiamo cantamos
cantatis cantáes cantades cantate cantáis
cantant cantan cantant cantano cantan

Pśirownanje sardiskego, łatyńskego a italskego teksta[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Jona 1,4-9

  • Sardiski (nugorska narěc, pśełožk njerespektěrujo pšawopis LSC)[3]. (Toś ten pśełožk njerespektěrujo pšawopis LSC.)

4 Ma su Sennore at iscadenau in mare unu bette bentu e est supria una burrasca gai chi su nabiu si fit irfassande. 5 Sos marineris timende an imbocau cadaunu su deu suo e an ghettau a mare su chi tenian pro lu facher prus lepiu. Intantu Giona, falau a su locu prus cubau de su nabiu, si fit corcau e dormiat a sorrocru. 6 Si l'est accurziau su cumandante de sos marineris e l'at nau: - Itte tenes gai dormiu? Pesa, imboca su Deus tuo! Forzis Deus s'at a piccare pessamentu de nois e no amus a morrere. 7. Tando s'ana nau tra issos: Benie, tiramus a sorte a ischire pro gurpa de chie nos est capitada custa dirgrassia. An tirau a sorte e sa sorte l'est toccada a Giona. 8 L'an dimandau: - Edducas, irbeleganos pro more 'e chie amus custa dirgrassia. Itte faches de travallu? Dae ube ses benende? Cal'est sa bidda tua? A cale populu appartenes? 9 Issu at rispostu: Soe Ebreu e istimo su Sennore Deus de su chelu, chi at fattu su mare e-i sa terra.

  • Sardiski (logudorska narěc)[5]

4 Su Segnore però mandesit unu grande bentu in su mare: et facta est una tempestade manna in mare, et sa nae perigulaiat de si fracassare. 5 Et timesint sos marineris, et clamesint sos homines ad su Deus ipsoro: et bettesint sas mercanzias, qui fint in sa nae, in mare, ad tales qui si allezerigheret da ipsas: et Jonas si que fit faladu ad s' internu de sa nae, et dormiat a somnu grae. 6 Et s' accostesit ad ipsu su patronu, et li nesit: Et proite tue ti laxas opprimere dai su somnu ? pesa, et invoca su Deus tou, si pro sorte si ammentet Deus de nois, et non morzamus. 7 Et nesit s' unu ad s' ateru cumpagnu: Benide, et tiremus a sorte, et iscamus, proite custa istroscia siat ad nois. Et tiresint a sorte: et ruesit sa sorte subra Jonas. 8 Et nesint ad ipsu: Inzitanos, pro quale motivu siat ruta ad nois custa istroscia: qual' est s' arte tua ? de quale populu ses tue ? 9 Et nesit ad ipsos: Eo so Hebreu, et eo timo su Segnore Deus de su chelu, qui factesit su mare, et i sa terra.

  • Łatyński

4 Dominus autem misit ventum magnum in mare, et facta est tempestas magna in mari, et navis periclitabatur conteri. 5 Et timuerunt nautae et clamaverunt unusquisque ad deum suum et miserunt vasa, quae erant in navi, in mare, ut alleviaretur ab eis. Ionas autem descenderat ad interiora navis et, cum recubuisset, dormiebat sopore gravi. 6 Et accessit ad eum gubernator et dixit ei: " Quid? Tu sopore deprimeris? Surge, invoca Deum tuum, si forte recogitet Deus de nobis, et non pereamus ". 7 Et dixit unusquisque ad collegam suum: " Venite, et mittamus sortes, ut sciamus quare hoc malum sit nobis ". Et miserunt sortes, et cecidit sors super Ionam. 8 Et dixerunt ad eum: " Indica nobis cuius causa malum istud sit nobis. Quod est opus tuum, et unde venis? Quae terra tua, et ex quo populo es tu? ". 9 Et dixit ad eos: " Hebraeus ego sum et Dominum, Deum caeli, ego timeo, qui fecit mare et aridam ".

4 Ma il Signore mandò sul mare un forte vento che scatenò una grande tempesta. Tutti pensarono che la nave stesse per sfasciarsi. 5 I marinai ebbero paura e ciascuno chiese aiuto al suo dio. Per non affondare gettarono in mare il carico della nave. Giona, invece, era sceso nella stiva e dormiva profondamente. 6 Il capitano gli si avvicinò e gli disse: “Come? Tu dormi? Alzati! Prega il tuo Dio! Forse avrà pietà di noi e non moriremo.” 7 I marinai si dissero l’un l’altro: “Tiriamo a sorte per sapere chi di noi è la causa di questa disgrazia.” La sorte indicò Giona. 8 Allora gli chiesero: – Dunque sei tu la causa di questa disgrazia? Che cosa fai qui? Da dove vieni? Qual è il tuo paese? Qual è il tuo popolo? 9 – Io sono Ebreo, – rispose Giona, – e credo[7] nel Signore, Dio del cielo, che ha fatto la terra e il mare.

Žrědła[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

  1. Harrington, K. P., J. Pucci, and A. G. Elliott (1997), Medieval Latin, 2nd edition, Univ. of Chicago Press. ISBN 0-226-31712-9.
  2. 2,0 2,1 Pittau, Massimo, Grammatica del sardo-nuorese, Bologna, Casa Editrice Pàtron 1972, 2. nakład.
  3. 3,0 3,1 Sa Bibbia sacra, Bortada in limba sarda dae Bobore Ruju, Introdussione di Bobore Ruju supra sa metodolozia de sa tradussione e s'esezesi bibrica, Presentassione de Mussennore Ottorinu Alberti, Prefassione de Massimo Pittau, Illustrassiones de Elio Moncesi, 1. nakład Edizioni Solinas 2003, 2. nakład L'Unione Sarda 2006.
  4. https://www.regione.sardegna.it/documenti/1_4_20070510134456.pdf
  5. La profezia di Giona, volgarizzata in dialetto Sardo Logudorese dal can G. Spano, Strangeways & Walden, London 1861.
  6. Parola del Signore. La Bibbia in lingua corrente, EDITRICE ELLE DI CI, 10096 LEUMANN (Torino), ALLEANZA BIBLICA UNIVERSALE, Via IV Novembre, 107 – 00187 Roma 1989
  7. W italskim přełožku credo rěka wěrju, nic boju so.

Wótkaze[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]