Jezus Kristus

Jezus z Nacareta jo se wěrjepódobnje mjazy lětoma 7 a 4 do Chr. w Betlehemje naroźił a jo wumrěł w lětach 30, 31 abo 33 pó Chr. w Jeruzalemje.

Nowy testament wózjawijo Jezusa ako Kristusa (Messias, Syn Bóžy). Nowy testament jo zrownju głowne žrědło za historiske informacije wó Jezusu mimo někotarych apokryfow a noticow zwenka kśesćijaństwa. Z toś tych rekonstruěrujo historiske slěźenje plawsibelne fakty jogo statkowanja.

Pó toś tych jo był Jezus Žyd z Galilejskej, kótaryž jo někak wót lěta 28 zjawnje wustupował ako drogowański prjatkaŕ na teritoriumje źinsajšnego Israela a pódwjacornego brjoga Jordana. Glědajucy na pśichad Bóžego kralojstwa jo wón swój lud k nawrośenju napominał. Mało lět pózdźej bu wón wót Romarjow kśicowany.

Jezus jo wobgranicował swójo statkowanje na Israel (Mt 10,5; 15,24), jo pak wugbał wutwórjenje noweje swětoweje nabóžniny, kśesćijaństwa. Teke zwenka kśesćijaństwa ma Jezus nabóžninski, kulturelny, politiski a wósobinski wuznam.

Žrědła a jich wugódnośenje

Jezus njejo žedne pisne twórby zawóstajił. Skóro wšykno, což wó njom wěmy, jo z antiknych žrědłow, kótarež su se nejjěsnjej 10 lět pó jogo smjerśi napisali. Z pśepytowanim a wugódnośenim toś tych zaběra se historisko-kritiske slěźenje Nowego testamenta.

Njekśesćijańske znanjenja

Někotare žydojske, romske a grichiske chronisty antiki naspomnjeju Jezusa, ale skóro jano jogo wótkatowanje a nic jogo statkowanje a jogo wucbu. K tomu pśiźo, až su toś te rědke notice pla fachnikow wobzwadne.

Žydojski historikaŕ Flavius Josephus rozpšawja w swójich Antiquitates Judaicae (20,200) wó wótkatowanju Jakobusa a pomjenijo jogo ako bratša Jezusa, „kótaryž se Chrystus pomjenijo.“

Notice mamy teke wót Pliniusa młodego a z rabbinskich žrědłow zgromaźonych w Talmuźe. Awtory pak se jano na kšomje a polemiski wó kśesćijaństwje wugroniju.

Kśesćijańske znanjenja

Informacije se dobywaju primarnje z analyze styrich ewangelijow, listow Pawoła a někotarych apokryfow. Pisma su wót kśesćijanow, kótarež su do Jezusa wěrili a kótarež njejsu kśěli biografiju napisaś, ale Jezusa ako Messiasa zapowědaś (n. pś. Mk 16,6, Apg 2,32). Historiska zwěrnosćiwosć pismow jo wót zachopjeńka slěźenja Nowego testamenta wobzwadna.

Listy Pawoła su mjazy lětoma 50 a 64 nastali. W nich se namakajo jano mało biografiskich datow a słowow Jezusa, citěruju pak se někotare wěrjeńske formule Jeruzalemskeje prawósady.

W tśich synoptiskich ewangelijach (ewangelium Mateja, Lukasa a Marka) se namakaju pokazki na znicenje Jeruzalemskego templa (Mk 13,2; Mt 22,7; Lk 19,43). Togodla su se wěsće akle pó žydojskem zběgu (66-70) pisnje fiksěrowali. Pó źinsajšnem slěźeńskem stawje njejo słušał žeden z awtorow k prědnym wuknikam Jezusa.

Spisarjoma ewangelijow pó Mateju a Lukašu jo južo pśedlažał ewangelium pó Markusu. Wót togo stej pśewzełej kompoziciju a wětšynu tekstow. Wušej togo stej wužywałej tak pomjenjone žrědło Q (žrědło logijow), zgromaźeńka gronow a gronkow Jezusa, kótarež su se wěrjepódobnje mjazy lětoma 40 a 70 pisnje sfiksěrowali. Pódobne a druge gronka Jezusa su se teke w Syriskej gromaźili a pózdźej w ewangeliju pó Tomašu pisnje fiksěrowali. Toś te gronka a grona su se lětźasetki wustnje dalej dawali (Lk 1,2). Nejjěsnjejše wobstatki mógu byś wót wuknikow Jezusa a mógu z tym originalne grona Jezusa wopśimjeś.

Až se maju wšykne ewangelije pó zaśěgu Jezusa do Jeruzalema pó toś tom samsnem wótběgu, płaśi ako mócny indic za starobu a zwěrnosćiwosć pasiońskich rozpšawow.

Ewangelium pó Janje wopśimjejo pó měnjenju źinsajšnych slěźarjow njewótwisnje dalejdawane historiske maśizny, lěcrownož jo nastał akle pózdźej wokoło 100 – 130.

Dokulaž su ewangelisty swóje žrědła pó swójej wašni teologiski wugótowali a jo do swójich misiońskich a wuceńskich wótglědanjow zarědowali, móžo se z jich zgromadnosćow śim lěpjej na realne, historiske jědro suźiś.

Slěźenje žywjenja Jezusa

Wót něźi 1750 jo nastało akademiske slěźenje wó žywjenju Jezusa, kótarež jo se zachopiło zdalowaś wót cerkwinskego wjeźenja. Jo se wopytowało pó wědomnostnych kriteriumach rozeznawaś historiske informacije wót teologiskich wukładowanjow Nowego testamenta.

Źěkowano znajobnosćam z archeologije, socialnych stawiznow, orientalistiki a judaistiki wó palestinskem žydojstwje za cas Jezusa a stawnje dokradnjejšym historisko-kritiskim tekstowym analyzam, wuchadaju źinsa teke njekśesćijańske historikarje z togo, až jo Jezus wopšawdu žywy był a až se relatiwnje derje daju zwěsćiś wobstojnosći jogo žywjenja a smjerśi, głowne wopśimjeśa jogo zapowědanja a jogo poměr k drugim žydojskim kupkam.

Póchad

Městno naroźenja, lěto naroźenja a wumrěśa

Historikarje pósuźuju tšojenja źiśetstwa Jezusa w Nowem testamenśe (Mt 1–2/Lk 1–2) ako legendy, dokulaž feluju wóni w žrědle logiow (žrědle Q) a w nejstaršym ewangeliju a dokulaž se wóni mjazy sobu wjelgin rozeznawaju. To płaśi teke za apokryfiski ewangelium wó Jezusowem źiśetstwje pó Tomašu, kótaryž powěda wó źiwach gólacka Jezusa.

Mt 1-2 a Lk 1-2 cotej Jezusa ako Messiasa zapowědaś a stajijotej jogo narod do ramika bibliskich wěsćenjow. Njewobwěsćone mórjenje źiśi pśez Herodesa (Mt 2,13) dopomina na mórjene źisi pśez farao pśed wuśěgom Israela z Egiptowskeje (Ex 1,22): Tak buźo Jezus ako wulichowaŕ Bóžego luda pśedstajony. Gwězda wót Betlehema, kótaraž jo wjadła orientaliskich astrologow k městnoju jogo naroda (Mt 2,2), pśipowěźejo Jezusa ako kosmiskego wumóžnika. Wobzwadne jo, lěc jo se dał wopšawdu wósebny stelarny fenomen w tom casu wobglědowaś.

Lěto a źeń Jezusowego naroda stej byłej južo prakśesćijanam njeznatej. Pó Mt 2,1 jo se wón pó smjerśi Herodesa Wjelikego (4 pśed Chr. ) naroźił, pó Lk 2,2 za cas jadnogo prědnego romskego ludlicenja pód Publius Sulpicius Quiriniusom. Toś ten bu pak akle 6 pó Chr. bogot Syriskeje a Judeje. Jěsnjejše wuběranje dankow w tom regionje njejo znate, ale njedajo se teke wuzamknuś. Kśesćijańske licenje casa, kótarež se zachopijo z narodom Jezusa, bazěrujo pótakem na liceńskej zmólce.

Toś te styri ewangelije rozpšawuju jano wó Jezusowych slědnych žywjeńskich lětach. Pó Lk 3,1 – jadnučkem eksaktnem lětowem pódaśu w Nowem Testamenśe – njejo Jezusowe smjertne lěto w amtskem casu Pontiusa Pilatusa ako bogota Judeje (26-36) dalejdawane. Za wětšynu historikarjow jo lěto 30 nejwěcej wěrjepódobne smjertne lěto, dokulaž jo se Pawoł z Tarsusa južo mjazy 32 a 35 wobrośił. Jezus jo pótakem nanejmjenjej 30 a maksimalnje 40 lět stary był.

Familija

Jezus jo był pó Mk 6,3 a Lk 1,27 prědne góle Marije. Toś tej teksta wuzwigujotej, až jo Jezus wót Swětego Ducha spłoźony. Pó Mk 6,3 jo Jezus měł styrjoch bratšow – Jakobus, Joses (= Josef, Mt 13,55), Judas, Simon – a někotare sotšy, kótarychž licba a mjenja se njejsu dalej dawali. Dokulaž mógu z bratšami a sotšami w bibliskem wužywanju togo słowa teke bliske pśiswójźbne měnjone byś, njejo jasnje, lěc se wó rodne bratšy a sotšy jadna.

Stwórta ze źaseś kaznjow – cesć nana a maś (Ex 20,12) - jo se tegdy pominała, až se nejstaršy syn wó swóju familiju stara. K naslědnistwoju Jezusa jo pak słušało, až se rozpušćiju familiarne wězby. (pśirunuj Mt 10,37, Lk 14,26) Z jogo prjatkowanim a gójśim jo drje licba jogo pśiwisnikow stupała, ale to jo teke prowocěrowało někotare konflikty z pśiswójźbnymi. Wóni su wopytali jogo zaźaržaś a su jogo za błudnego rjaknuli (Mk 3,21). To togo konteksta słušaju grona ako Mk 3,33-35:

Chto jo mója maś a móje bratšy? A wón glědnu wokoło sebje na te [pósli] luźi, kótarež na kolěsko wokoło njogo sejźechu a źěšo: Glědaj to jo mója maś, a móje bratšy. Pśeto chtož Bóžu wólu cyni, ten jo mój bratš a mója sotša a mója maś.

Z tym njejo wón stwórtu kazń wótpórał, ale ju wukładł kontrernje k žydojskej tradiciji: Jano te su twóje pśiswójźbne, kótarež cynje wólu Bóžu. Na to jo Jezus swójo ródne město wopušćił a njejo se južo tam wrośił. Ale žony z jogo wokoliny su pśi njom wóstali, kaž teke jogo maś (Jan 19,26). Lěcrownož se groni w Jan 7,5: Jogo bratšy njewěrjachu w njogo, su někotare z jogo pśiswójźbnych, teke jogo maś, słušali k prědnym kśesćijanam pó jatšach ( Japsk 1,14 1Kor 9,5 ). Pawoł jo wósobinski zeznał Jakobusa (bratša Jezusa) a drugich swójźbnych Jezusa, ako jo wopytał prědny raz Jeruzalem. (Gal 1,19).

Rěc, wukubłanje, pówołanje

Ako galilejski Žyd jo Jezus powědał na wšedny źeń aramejski. To wobkšuśiju někotare aramejske citaty Jezusa w Nowem testamenśe. Lěc se mógu grichiske gronka a rěcne wobroty do aramejskego slědk pśestajiś, jo wažny kriterium pśi pytanju za „wopšawdnymi“ Jezusowymi słowami, kótarež su se zaprědka wustnje dalej dawali. Tak se wopytujo Jezusowe zapowědanje wót prakśesćijańskich wukładowanjow rozeznawaś.

Hebrejšćina, rěc Swětego pisma Israela, jo se w Palestinje za cas Jezusa lěbda hyšći powědała. Jezus jo pak nejskerjej hebrejsku rěc znał, dokulaž jo w synagogach Galileje cytał a wułožował. Jezusowy stil prjatkowanja a argumentowanja jo rabbinski. Jogo gójśe na sabaśe a prědnosć lubosći k blišemu pśed wšyknymi drugimi kaznjami su pódobnje jěsnjejšym wucbam Hillela, jogo pomoc chudym a jogo gójeńske źiwy su pódobne na pózdźejše wustupowanje Chanina Ben Dosy (40-70), nejsławnjejšego zastupnika galilejskego Chassidizma. Togodla zarěduju slěźarje Jezusowe wukładowanje thory dospołnje do tegdejšego žydojstwa. Žydojske eksegety kaž Pinchas Lapide z togo slěduju, až jo wón chójźił do thora-šule.

Prědne wukniki Jezusa su jomu „rabbi“ gronili (Mk 9,5; 11,21; 14,45; Joh 1,38.49; Joh 3,2; 4,31 a druge). To jo dało jomu samsku poziciju ako Farizejarjam. Rabbije njejsu žywe byli wót wucenja, ale wót wugbaśa normalnego rucnikarstwa. Ako prědny syn póbóžneje žydojskeje familije jo Jezus wuknuł pówołanje swójogo nana. (Mk 6,3; Mt 13,55 ) Józef jo był twarski rucnikaŕ (grichiski τεκτων), pótakem jo źěłał pśi twari łoźi a domow. Až jo wopšawźe ako twarc źěłał, njejo wobwěsćone.

Statkowanje

Pó wšyknych ewangelijach jo se Jezusowe zjawne statkowanje zachopiło z dupjenim pśez pokutnego prjatkarja Jana. To wułožyju synoptikaŕje tak, až jo Bog pówołał Jezusa ako swójogo z duchom wobdarjonego „syna“ (Mk 1,11).

Pó Lk 1,5 jo Jan póchadał z mjeršniskeje familije a jo žywy był ako asket w njewobydlonej pusćinje. Jogo dupjenje jo pódało wódaśe grěchow, joli su luźe do togo swóje grěchy pśiznali. Wšykne ewangelije wuzwiguju rolu Jana ako pśedchadnika Jezusa. Wiźe w njom slědnego profeta starego zwězka pśed pśichadom z duchom wobdarjonego Messiasa (n. pś. Mk 1,7; Lk 3,16; Mt 3,11; Joh 1,7f; 3,28 a druge).

Pó Janu 3,22 jo Jezus chylu paralelnje k Janoju dupił. Ewentualnje su někotare z Janowych wuknikow Jezusoju slědowali: Tak jo Jezus póznał bratšowu Symana Pětša a Andreasa (Jan 1,35-42). Z togo se slědujo bliskosć a wuměna toś teju dweju kupkowu. Su pak byli rozdźěle mjazy tyma kupkoma: Jezus jo wót Jana pśewzeł dokóńcne wołanje za wrośbu, jo pak wótpokazał spót a askezu za swóje wukniki a jo sejźeł z kupkami za blidom, kótarež su płaśeli ako „njecyste“ pó płaśiwem wukładowanju thory.

Městno statkowanja

Jezus jo se wiźeł jano słany k „zgubjonym wójcam doma Israela“ (Mt 10,5 Mt 15,24 ). Pó prědnych cesćej pomjenjonych městnych mjenjach jo Jezus drogował nejpjerwjej pśi pódpołnocnem brjogu jazora Genezaretha mjazy Kafarnaumom, Magdalu, Bethsaidu a Chorazimom. Dale na pódpołdnjo ja statkował w Nacereśe, Kanje a Nainje. Statkował jo teke w źinsajšnem wjacornem jordanskem kraju a w źinsajšnem pódpołdnjowem Libanonje. Pó Nowem testamenśe njejo Jezus stupił do městow, kótarež su byli wót Romjanow a Herodianarjow natwarjone ako Sepphoris, Tiberias a Cäsarea Philippi (Mk 8, 27).

Nejskerjej dla togo až su póbóžne Žydy wobsejźarjow wótpokazowali a dokulaž su Herodianarje jogo pśegónjowali (Mk 3,6). To móžo wujasniś, až tegdejše žydojske a romske žrědła jogo njepóspomnjeju.

W Kafarnaumje jo Jezus pó Mk 1,21 a Lk 4,23 ako njepjerwjej wustupował. Pó Mt 4,12-13 jo wón na zachopjeńku zaśěgnuł do tamnego doma Pětša (Mk 1,29) a se cesto tam wrośił. Mt 9,1 pomjenjujo městno togodla „swójo město“. Archeologi su namakali w zbytkach chudych domow z 1. lětstotka napise w kalku, kótarež pomjenjuju Jezusa z wšakorakimi titelami wusoknosći a Pětša, a kótarež na slědy kultiskich zgromaźenjow pokazuju.

Zapowědanje Bóžego kralojstwa

Jezusowe pósołstwo wó Bóžem mócnaŕstwje jo stojało w centrumje jogo zapowědanja (Mk 1,14-15) a jo nawězało na biblisku profetiju wósebnje Deuterojesaje a apokalypsy Daniela. Ewangelije njewujasnjuju toś te zapśimjeśe bližej, ale ilustrěruju jo pśez konkretne wugbanja, pśirownowanja a pówuceńske rozgrona.

Gójśe

W ewangelijach se wó wjele wšakorakich źiwach Jezusa pišo: mjazy drugimi źiwy wugójśa, darow, wumóženjow, normow a wócuśenje njabogich. Pla Marka se namakajo wjele eksorcistiskich tekstow, z kótarychž dajo se suźiś, až jo se wó tegdy njewugójobne chóroby ako wusajź (lepra), wócny star, epilepsija, šicofrenija a głuchonimosć jadnało. Take chóry su płaśeli ako wót njecystych duchow wobsajźone (Mk 1,23). Wóni su se wobijali, cesto su se teke ze sedlišćow wustarkowali a z tym jo se jich žywjenje do tšachoty spórało (Adolf Holl).

Nowy testament rozpšawja cesto, až jo se Jezus pśiwobrośił wuzamkowanym. Z wugójśim jo pśicynu jich wugranicowanja wótpórał. Wugójł jo jich pśez swóju bliskosć, dotykowanje, z tym, až jo ruku na nich kładł, a z pomocu slinow (Mk 7,32f Joh 9,6f).

Cesto su to jadnore pśikaze a gesty, kótarež wustatkuju wugójśe a demonow wugóniju. W ramikowych tekstach se źiwy Jezusa cesto ako pśepšosenje a napominanje k wěrje a wrośenju wukładuju. Pó cesto ako wěrnje płaśecych słowach Jezusa su to znamjenja za zachopjeńk Bóžego mócnaŕstwa a kóńc kněstwa złego (Mk 3,22).

Rowno gójeńske wuspěchy su Jezusoju pśinjasli zawidu, njedowěru a woboranje (Mk 3,6; Jan 11,53). Slěźarje wuchadaju źinsa z togo, až maju nanejmjenjej eksorcizmusowe a therapijowe teksty historiske žrědła. Wjele tekstow wó źiwach su se pak w prakśesćijaństwje pó ludowych a pójatšnych motiwach dodali.

Pó Gerd Theißenu njejo se pak tegdy niźi wó telicko źiwach rozpšawjało ako pla Jezusa. Jano wón jo wucynk gójśa wěrje wugójonym pśigranjał („Twója wěra jo śi wumóžyła.“: Mk 5,34; 10,52).

Wukładowanje thory

Prjatkowanje na górje (Mt 5-7) se ako „wucba“ Jezusa zawjedujo. Jeje zachopjeńk dopomina naslědowarjow Jezusa na Israelowy nadawk, ako Bóžy lud byś „swěca ludow“ (Mt 5,14ff ;Jes 42,6 ) w tom, až Israel thoru pśikładnje dopołnijo. Mt 5,17-20 wuzwignjo, až njejo Jezus kśěł wšykne dalejdawanje kazni wótpóraś, ale jo dopołniś. Lěc jo to Jezus sam teke tak wiźeł, jo wobzwadne. Někotare kazni jo pśiwóstśił, druge wótwóstśił a zasej druge tak relatiwěrował, až su se wóni w prakśesćijaństwje wótpórali. Źinsa płaśi to ako nutśikowno-žydojske wułožowanje, a nic ako wótryśe ze žydojstwom.

Ako druge rabbinarje jo Jezus dał lubosći k blišemu samsku gódnotu ako bógabójaznosći a jo ju z tym wuškownym kaznjam thory nadrědował (Mk 12,28-34). Wón jo se wiźeł k toś tym pósłany, kótarež buchu dla pśestupjenja kaznjow zajśpjone (Mk 2,17):

Te mocne njepoderbe togo gójca, ale te chore. Ja som pśišeł te grěšniki k pokuśe wołat, a nic te pšawne.

Měnjone su žydojske „cłonikarje“, kótarež su za Romjanow danki wuběrali a cesto pśi tom swójich krajanow wobšuźowali. Togodla buchu wóni gramowane a wobijane. Jezus jo jo do źělenja z chudymi pśepšosył (Lk 19,8) a jo wukładł kopjenje maška ako pódłamanje prědneje kazni (Mt 6,19 – 24). Akle z tym, až kaznjow se źaržecy bogaty spušćijo swójo wobsejźenje za chudych, dopołnijo wšykne źaseś kaznjow ako trjeba, aby był lichotny za naslědnistwo (Mk 10,17-27).

„Antiteze“ wukładuju wažne kazni dekaloga a zarownańsku kazń (Eks 21,23). Jezus jo wuzwignuł nutśikowne nastajenje ako pśicynu pśejźenja: zakazanje mórjenja jo južo ten złamał, kótaryž se gniwa na swójogo bliskego, jogo wuchytujo abo jogo zaklina. Togodla muse se luźe nejpjerwjej wujadnaś, nježli du do templa woprowaś (Mt 5,21-26).

Ten jo južo łamał manźelstwo, kenž ako zmanźelony muž drugu žonu póžeda.

Naslědniki Jezusa muse se pśemócnej namócy z njewócakowanym wótrjaknjenim namócy stajaś (Mt 5,39 - 41).

Ja pak źeju wam, až wy se zewšym njederbiśo stawiś tomu złemu / ale ja źeju wam, gaž śi něchto na pšawe lico deri, tomu podaj teke to druge. A źož něchto stobu co pšawowaś a śi twoju suknju ześ, tomu wostaj tež ten wobaleńc. A źož śi něchto póra na miliu drogi, ga źi z nim dwě.

Njepśijaśelow wobstarosćiś, jim dobrowólnje napśeśiwo pśiś a jo z tym pśechwataś a jo z tym „wótznjepśijaśeliś“ („wótbroniś“ - wujadnaś se z nimi).

Z tym jo Jezus Israel na jogo nadawk dopomnjeł, wšykne ludy žognowaś, aby jo teke wulichował wót namócnego kněstwa.

Te w tekstach se pomjenjone pśikłady wóbłyšćuju towarišnosć, kótaraž jo wobgrozona wót głodu, namócy a wuklukowanja. Za Jezusa jo mógało jano pśetergnjenje spirale namócy, wótrjaknjenje napśeśiwneje namócy kněstwo złego zakóńcyś a Bóže mócnaŕstwo pśiwołaś. Drugich zajśpiś a zasuźiś ma samske slědy ako wugbanje namócy (Mt 7,1-3):

Njesudźćo, až wy tež suźone njebuźośo! Pśeto z kakimž sudom wy suźiśo, buźośo tež suźone, a z kakejuž měru wy měriśo, buźo wam tež měrjone. Kak wiźiš ty pak ten špjeńc w twojogo bratša woce, a njejapiš tu grědu w twojom woce?

Tak jo Jezus wuchował žeńsku, kótaraž jo manźelstwo łamała, pśed zakamjenjowanim, z tym až jo wuwědomił skjaržbarjam jich winu (Jan 8,7):

Mejstaŕ, ta žeńska jo w statku togo ebracharstwa namakana. Mójzas pak jo nam w kazni pśikazał ju kamenjowaś, co ty k tomu groniś? Take źachu pak wóni k njomu k spytowanju, aby jadnu winu k njomu měli. Ale Jesus pochili se dołoj a pisašo z palcom na zemju. Ako pak wóni njepśestachu jogo pšašaś, zwignu wón se gore a źašo k nim: Chtož mjazy wami bźez grěcha jo, ten chyś ten prědny kamjeń na nju!

Lěcrownož felujo toś ta sada w někotarych z nejstaršych rukopisow, płaśi wóna ako wopšawdna: detaile ako to pisanje abo kreslenje na zemi njedaju se wumysliś. Toś to wugrono maka se z wopšawdnymi Jezusowymi słowami. Tejerownosći se to ako wótchylenje smjertneje kazni wukładujo.

Pśiwisniki

Wót zachopjeńka swójogo wustupowanja jo Jezus naslědnikow zwołał, aby wopušćili wobsejźeństwo a familiju ako wón a bźeze srědkow a bronjow śěgajucy zapowědali Bóže mócnaŕstwo (Mt 10,5-15). Wóni su zwětšego słušali ako wón k jadnoremu ludoju, kótaryž jo był wochudnjony a wót głodu wobgrozony. Wóni buchu wupósłane, aby gójili chórych, wuganjali demonow a dalej dawali Bóže žognowanje. Gaž su zastupili do jadnogo chromu, su dejali z měrowym póstrowjenim „šalom“ cełu swójźbu pód šćit Boga stajiś. Gaž njejsu byli witane, su dejali městno wopušćiś, bźez wrośenja a jo pśewóstajiś Bóžemu sudoju.

Žeńske

Jezusowe zaźarženja napśeśiwo žeńskim jo było něco nowe a njezwucone w patriarchaliskem žydojstwje. Wón jo gójł cesto socialnje wugranicowane prostitutki, wudowy, wukrajniki abo chóre.

Wustrowjone žeńske su jomu wót zachopjeńka slědowali a se wó njogo a wó wuknikow starali. Jezus jo pó Mk 10,1-12 pśiwóstśił zakaz łamanja manźelstwa a jo zakazał rozwěrowanje (Mt 5,27-32).

Pó Mt 19,12 njejo wón swójim wuknikam kazał, aby se wóni wóženili, ale jo dowolił, aby fryjne wóstali jich nadawka dla.

Manźelstwo Jezusa Nowy testament niźi njenaspómnijo; Maria Madlena jo jomu pó Janu 11 a Janu 20,16 wósebnje blisko stojała. Jano pózdźejšy apokryfny ewangelium Philippusa pomjenjujo jadnu partnarku Jezusa.

Žony graju w Nowem testamenśe teke howacej wažnu rolu: Žeńska jo Jezusa pśed smjerśu žałbowała (Mk 14,3-9); manźelka Pilatusa jo napśeśiwo wótkatowanju Jezusa protestěrowała (Mt 27,19). Pó wšyknych ewangelijach su byli žeńske mjazy Jezusowymi naslědnikami slědne znanki jogo smjerśi a jogo połoženja do rowa (Mk 15, 40). Wóni su najšli jogo prozny row a su wopóznanili ako prědne jogo zrowastawanje (Lk 24,10 a Jan 20,18).

Farizejarje

Pó Mk 2,23 su wukniki Jezusa teke na sabaśe zběrali kłose na pólach. Toś to łamanje sabatoweje kazni jo Jezus dowólił ako wuwześe pla tšachoty žywjenja.

Gójenja teke na sabaśe su pó Mk 3,6 wuwołali pla herodianow a farizejarjow plany za zabiśe Jezusa. Ale rowno Farizejarje z Hillelskeje šule su tegdy dowólowali wumóženje žywjenja a dobrośiwosć chudym teke na sabaśe a su wucyli z tym wěcej fleksibelne nałožowanje kaznjow thory. Wušej togo su rowno Jeruzalemske farizejarje Jezusowemu na lubosći k Bogoju a blišemu koncentěrowanemu wukładowanju thory pśigłosowali (Mk 12,32 ff), a toś to njejo w jogo procesu rolu grało.

Togodla ma wětšyna eksegetow farizejarski plan wó zabiśu Jezusa za njehistoriske; nejskerjej jo ten plan dejał pokazaś na Jezusowy pasion w Jeruzalemje a z tym te tšojenja w Galileji redakcionelnje zwězaś. Jezus jo stojał rowno farizejarjam z wšyknych tegdejšych žydojskich kupkow nejbližej. Až su se wóni ke głownym njepśijaśelam stilizowali, wujasniju historikarje Nowego testamenta ze situacije pśi nastaśu ewangelijow pó znicenju templa, ako su farizejarje wjeźeńsku funkciju w žydojstwje pśewzeli a Žyźi a kśesćijany se pśiběrajucy wótgranicowali.

Herodianerje a sadducejarje

Wětšy źěl Žydow jo kralow z dynastije Herodesa wótpokazał ako wót Roma pódpěrane „połžydojske“ cuze kněžarje. Z Idumeje (pódpołdnjowa Judeja), jěsnjejšego Edoma, póchadajucy Herodes Wjeliki jo Žydow z wusokimi wótedankami wobśěžował.

Jogo wót Roma zasajźony syn Herodes Antipas jo za cas Jezusa kněžył nad Galileju a Judeju. Jan dupjaŕ jo kritizěrował jogo druge manźelstwo z jadneju južo do togo wóženjeneju sotšyneju źowku a bu na jogo rozkaz popajźony a wótkatowany (Mk 6,17-29).

Pó Flawiusu Josephusu bu Jan wótkatowany, aby se zběg wótchylił.

Pśiwisniki Herodesa su byli pó Lk 13,31 teke winiki a pśegónjowarje Jezusa.

Jezusowe głowne njepśijaśele pak su byli Sadducejarje. Ako derbniki Lewitow su směli zaprědka tempelowy kult w Jeruzalemje pód Romskeju wobsadu dalej zastojaś. Wóni su stajali wušego mjeršnika. We wobkraju jo był jich wliw wšak mjeńšy, tola z pomocu Romskeje wobsadoweje mócy su teke tam pśesajźili tempelowe danki a doźaržanje bibliskich kaznjow cystoty a woprowanja.

Zeloty

Jezus jo wustupował w kraju, źož su byli mócne politisko-religiozne napněśa. Glědajucy na jogo kśicowanje pśi nejwušem žydojskem swěźenju su politiske wucynki jogo wustupowanja wěste. Nimske Nowotestamentlarje su wuzwignuli pjerwjejšnje njepolitiski charakter jogo wustupowanja. Jogo wótkatowanja ako kral Žydow jo płaśeło za Rudolfa Bultmana ako justicne zamólenje a „njedorozměśe jogo statkowanja ako politiske“. Martin Hengel a Oscar Cullmann pak pokazujotej parcielne pśezjadnosći Jezusa ze žydojskim woborańskim gibanim a wujasnijotej jogo kóńc ako logiski slěd jogo jadnanja.

Z Galileje jo pśišło wjele generacijow žydojskich wójowarjow wó lichotu napśeśiwo cuzym mócam. Pó tem, až jo 6. pó Chr. Herodes Archelaos póbił dankowy boykott Judasa Galilejusa, su „Zeloty“ ako swójska kupka wustupowali, aby romske cuze kněstwo wótpórali. Za cas Jezusa su se wóni wobgranicowali na protesty a někotare atentaty na romske zastojniki. Romarje su zelotiske atentatniki pomjenjowali „Sikarierje“ (kótarež kałak nose) abo jadnorje „mordarje“, aby jich wopěranje kriminalizěrowali.

Jezus jo rozměł swójo statkowanje ako aktiwne zawinowanje Bóžego mócnaŕstwa, kótarež w konstrasće k namócnym kněžarjam bźeze namócy se rozpśestrějo. Kaž Zeloty jo teke wón pomjenjował Herodesa Antipasa ako „lišku“ (Lk 13,32). Gójśe wót demonow wobsejźonych z garnisońskego města Gerasy (Mk 5,1-20) ironizěrujo romske militarne kněstwo: Pśedstajony demon, z łatyńskeju póžyconku za „legion“, napadujo swinjece stadło, kótarež se pón same wót samego zalajo. Žydam ako njecyste zwěrje płaśeca swinja jo była tegdy ako romske woprowańske zwěrje a znamje legiona znata.

Mjazy wejsańskim wochudnjonym a wót romskego namócnego kněstwa pótrjefjonym ludom su byli messiańske wócakowanja daloko rozšyrjone. Až su słowa Jezusa a jogo statki wubuźili pla nich naźeje na jěsne změnjenje jich połoženja, wótbłyšćujo wjele tekstow z Nowego testamenta: ako chwalospiw Marije (Lk 1,46) a jusk putnikowarjow pśi Jezusowem pśichaźe do Jeruzalema (Mk 11,9). Togodla wuzwiguju wjele eksegetow indirektnu politisku dimensiju jogo statkowanja. Zazdaśim jo to było teke za Zelotow atraktiwne: Nejmjenjej jaden z prědnych wuknikow Jezusa, Syman Zelotes, jo jěsnjej k nim słušał.

Winakšy ako Zeloty jo Jezus wołał teke „njecyste“ a wogramowane cłonikarje, kótarež su źěłali z Romarjami gromaźe, do swójogo naslědnistwa a jo z nimi gromaźe jědł, se wě, aby změnili jich zaźaržowanje napśeśiwo chudym (Lk 19,1-10).

Napśeśiwnje zelotiskej teologiji, kótarež su se myslili, až mógu Bóžy slědny sud na luźach drugeje wěry južo doprědka wześ, jo Jezus napominał swójich słucharjow winika lubowaś (Mt 5,38-48). Ako kritika na Zelotach płaśi teke Jezusowe słowo Mt 11,12 wót „namócnych, kótarež se Bóže kralestwo wunuzuju a se z namócu jogo zmócuju.“

Romski pjenjez z głowu kněžarja jo płaśeło Zelotam ako pśejźenje napśeśiwo bibliskemu zakazu wobrazow (Ex 20,4) a z tym ako pśicyna, Romej wótedanki njepłaśiś. W dankowem pšašanju Jezusowych Jeruzalemskich njepśijaśelow (Mk 12,13-17) se pokazujo, až dej se Jezus ako Zelot dopokazaś. Jezusowe wótegrono se wuwinujo paslam:

Ga dawajśo tomu Kejžorowi, což Kejžorowe jo, a Bogu což Bogowe jo!

Pasion

Ze zaśěgom Jezusa do tempelowego města krotko do Passah-swěźenja zachopiju se we wšyknych ewangelijach jogo stawizny śerpjenja. Wótběg wót popajźenja, pśesłuchowanja Jezusa w chromje wušego mjeršnika, pśepódaśe na Pilatusa, pśesłuchowanje pśez Pilatusa, šwikanje, wusměšowanje, wótkatowanje pśez romske wójaki a połoženje do rowa pśez Jozefa z Aritmeje se we wšyknych ewangelijach až na někotare detaile maka.

Pasionske rozpšawy su teke pśez zwenka bibliske znajobnosći pódprěte a płaśe togodla w modernem slěźenju ako historiske.

Zaśěg do Jeruzalema

Jezus jo pó Mk (11,1-13) na wósole do města jěchał, witany wót putnikarjow ze stareju Passahliturgiju. Z tym se zaspomnjejo na messiańsku profetiju w Sach 9,9-11: Tam jo se pśipowěźił bźezmócny Messias na wósole jěchajucy, kótaryž pśigronijo wšyknym ludam znicenje bronjow a z tym swětnych mócow.

Tempelowa kritika

Jeruzalemski tempel grajo w ewangelijach wažnu rolu. Južo ako góle jo Jezus tam dny dłujko pśebywał (Lk 2,42). Pó Mk 1,44 jo wón wugójenych pósłał k mjeršnikam, aby wóni jich wustrowjenje zwěsćili a jich zasej do towarišnosće pśiwzeli.

Jogo wukładowanje thory njejo wopory direktnje wótpokazało, ale jo lubosći k blišemu pódrědowało (Mt 5,23). Z tym až jo w templu wucył, jo toś ten ako Bóžy dom pśipóznał.

Kśicowanje

Ze zjawnym šwikowanim jo se zachopiła romska katowańska procedura (Mk 15,15-19). Toś te drěcowanje jo było pla Romarjow źěl kśicowanja a bu cesto z takeju wjelikeju brutalitu pśewjadło, až jo zasuźony južo docasnje na to wumrěł.

Jezusa su nuźili swóju kśicu sam k městnoju wótkatowanja pśed murjami města njasć. Pó synoptiskich ewangelijach (Mk 15,21) bu jaden Žyd, kótaryž jo był ze swójimi synami hyšći lětźasetki prakśesćijanam znaty, nuzkany, jomu śěžu wótewzaś: „Šyman z Cyrenee“ z pódpółnocneje afrikańskeje eksiloweje wósady Kyrenaika.

Kśicowanje jo było w romskem mócnaŕstwje nejsurowša wótkatowańska metoda, kótaraž jo se zwětšego nałožowała pśeśiwo zběžkarjam, wuběgnjonym njewólnikam a wobydlarjam bźez romskego bergaŕskego pšawa. Žydam jo wóna płaśeła ako zaklinanje pśez Bóga (Gal 3,13; Dtn 21,23). Mrěśe na kśicy jo mógało cełe dny traś. Pśedmarkiniska pasiońska rozpšawa njepomjenijo žedne detaile a pódajo jano, až bu Jezus „wokoło tśeśeje góźiny“ kśicowany a až jo„wokoło źewjeteje góźiny“ wumrěł.

Pó Mt 27,46 a Mk 15,34 jo wuměrajucy Jezus wołał pó aramejsku słowa z psalma 22,2:

Mój Bóže, mój Bóže, cogodla sy mje spušćił?

Se wóspjetujuce zaspomnjeśa na toś ten psalm, na spiw Bóžego celaźina a na psalm 35,19 staju Jezusa do rěda njepšawnje pśeslědowanych, wót namócy njepśijaśelow wobdatych a na spšawnosć Bóga apelěrujucych śerpjecych.

Pó tom, až jo Jezus wumrěł, jo Pilatus Žydam dowólił Jezusa zakopaś. Pó Mk 15,46 jo dał „naglědany“ farizejaŕ Jozef z Arimatheje śěło hyšći na samskem wjacorje pó žydojskej wašni balsaměrowaś a do nowego skałowego rowa połožyś. Jezusowy row bu ze śěžkim kamjenjom zacynjony, ako jo to tegdy pla fromnych Žydow z wašnju było. Jano někotare žeńske z Galileje, kótarež su Jezusa až do jogo smjerśi pśewóźowali, su byli znanki toś togo (Mk 15,47).

Wěra wó górjejstawanju

Prakśesćijańske wěrowe wuznaśe zni (Apg 2,32):

Toś togo Jezusa jo Bog k žywjenju zbuźił!

Toś ta wěra jo žrědło a wuchadnišćo prakśesćijańskego pósołstwa wót wujadnanja Boga ze swětom. Historiski pak njedajo se górjejstawanje a z tym zwězujuce nazgónjenja werificěrowaś.´

Žrědła

Nimska Wikipedija