Žrědłowy tekst za Nulowy meridian se woglědaś

[[Dataja:Breitenkreis-und-Nullmeridian.png|thumb|Nulowy meridian (carny)]]

'''Nulowy meridian''' jo ten [[Meridian (geografija)|meridian]] (połkrejz, kótaryž stoj padorownje k [[Ekwator|zemskemu ekwatoroju]] a źo wót [[Podpołnocny pol|pódpołnocnego]] k [[Pódpołdnjowy pol|pódpołdnjowemu poloju]]), wót kótaregož [[geografiska dlinina]] licy se k pódzajtšoju a k pódwjacoroju.

Jogo póstajenje jo pópšawem pśipadne, ale jo se pśez mjazynarodne dogrono (''Mjazynarodna meridianowa konferenca [[1884]]'') do [[Meridian (astronomija)|meridianoweje rowniny]] Londonskeje gwězdarnje [[Royal Greenwich Observatory|Greenwich]] połožył a pomjenjujo se togodla cesto '''Greenwichski meridian''' (Meridian doma ''[[Flamsteed House]]'' gwězdarnje ''Royal Greenwich Observatory''). Do togo su se rozdźělne nulowe meridiany wužyli.

Pó standarźe licy se geografiska dlinina wót nulowego meridiana pozitiwnje k [[Pódzajtšo|pódzajtšoju]] (0° až do 360°), ale město togo jo teke ''pódzajtšna dlinina'' (0-180° pódzajtšo) a ''pódwjacorna dlinina'' (0-180° pódwjacor) rozšyrjona. Ako skrotconce wužywatej se ''Pz'' abo ''E'' za „pódzajtšo“ a ''Pw'' abo ''W'' za „pódjwacor“. Symbol ''E'' (engelski za „East“, francojski „Est“) jo pó źělach w nimčinje nałog, aby zajźowało zaměnjenjeju z ''nulu'' . Na [[Pódwjacorna hemisfera|pódwjacornej 
hemisferje]] (pśedewšym w USA) jo pśeśiwo mjazynarodnej normje teke ''pódwjacorne'' licenje wót 0-360° nałog.

Źinsajšny standard, nulowy meridian póšěgowego systema [[WGS84]] a [[ETRS89]]/[[GRS80]], njejo na zemski powjerch wězany, ale na modelěrowany [[geodetiski datum]], dokulaž meridiany w dokradnjejšem licenju njejsu na kšutych městnach powjercha ([[Kontinentalny drift|kontinentalne pśesunjenje]], [[zběranje a spadowanje mórja]]). Źo pśez Greenwichski park, wušej 100 metrow na pódzajtšo wót historiskeje Greenwichskeje „turistiskeje linije“ stareje gwězdarnje Greenwich.

== Zawjeźenje ==
Dłujkosć nulowego meridiana jo poł zemskeje wótměry mjazynarodnego [[Zemski elipsoid|zemskego elipsoida]], kótaraž měri se pśez pola, pótakem 20.003,9&nbsp;km. Ze swójim napśeśiwnym meridianom, kótaryž prěcy na pśikład [[Wrangelowa kupa|Wrangelowu kupu]] pśi 180° (bźez 
pśidaśa E abo W), wudopołnjujo se nulowy meridian k [[Wjeliki krejz|wjelikemu krejzoju]] na zemi. [[Datumowa granica]] źo pó źělach (blisko polowu a na pódpołnoc wót ekwatora) dokradnje na 180° Greenwich (wótchylenja resp. wuwześa wót 180° geografiskeje šyriny: w [[Beringowa droga|Beringowej droze]], pśi [[Aleuty|Aleutach]] (Alaska), w [[Kiribati]], pśi [[Fidži|Fidžiskich kupach]], pśi [[Tuvalu]], pśi [[Tonga|Tonze]] a pśi [[Nowoseelandska|nowoseelandskima]] kupoma Kermadec a Chatham).

Do póstajenja mjazynarodnego nulowego meridiana w lěśe 1884 jo skóro kuždy europski kraj swójski nulowy meridian měł, zwětšego geografiska dlinina datego głownego města resp. gwězdarnje.

Z pśiběrajucym mjazynarodnym drogowańskim wobchadom - pśedewšym ze zeleznicu - jo zjadnośenje eksistěrujucych systemow trjebne było. Mimo togo jo stawnje wažnjejše było, dokradny mjazynarodny cas ([[swětowy cas]]) k dispoziciji měś. Wón jo ako [[městny cas]] nulowego meridiana definěrowany.

== Mjazynarodna meridianowa konferenca, Washington 1884 ==
[[Dataja:Prime-meridian.jpg|miniatur|Historiski nulowy meridian pśi [[Flamsteed House]] w Greenwichu (na zemi a na twarjenju markěrowany). <br /><small>Górne klapy a blendy daju se wótpóraś a dowóluju pótom pśeglěd pśez Flamsteed House. To jo optiske referencne měrjenja 
dowóliło.</small><ref>[http://www.nmm.ac.uk/about/history/royal-observatory/ History of the Royal Observatory, Greenwich], National Maritime Museum – z wobrazom rycyny pśez twarjenje</ref>]]
[[Dataja:Nullmeridian in Villers-sur-Mer 01 09.jpg|miniatur|hochkant 0.66|Nejwěcej pódpołnocny dypk nulowego meridiana na kontinenśe we [[Villers-sur-Mer]], Francoska]]
Na Mjazynarodnej meridianowej konferency 14.&nbsp;oktobra 1884 we [[Washington, D.C.|Washingtonje, D.C.]] z reprezentantami z 25 narodow jo se meridian, kótaryž źo pśez Greenwich, ako zakład mjazynarodnego koordinatowego systema zawjadł.

Ako móžny mjazynarodny nulowy meridian jo se na Washingtonskej konferency wósebnje pěś móžnosćow diskutěrowało:
* [[Pariski meridian]], Pariskego [[obserwatorium]]a: 2°&nbsp;20'&nbsp;14.025“ na pódzajtšo wót Greenwicha
* južo wót [[Starowěk|starowěka]] znaty [[Ferrowy meridian]] na źinsa 17°&nbsp;40'&nbsp;00" pódwjacor
* móžny nulowy meridian pla [[Acory|Acorow]] pśi něźi 28°&nbsp;0′&nbsp;W
* móžny nulowy meridian w [[Śichy ocean|Pacifiskem oceanje]] na źinsa 180° (pśeśiwowobłuk ku Greenwichskemu meridianoju, wótpowědujo pśibližnje źinsajšnej [[Datumowa granica|datumowej granicy]])
* Greenwichski meridian, kótaryž jo se na tegdejšych modernych mórskich kórtach zwětšego wužył (toś to ceste wužywanje jo za jogo wólbu rozsuźiło).

W běgu konference jo se skóro wukopało, až Pariski nulowy meridian njeby žednu wětšynu namakał. Stary Ferrowy meridian su dla jogo póstajenja na dokradnje 20°&nbsp;W wót Parisa někotare lěta do togo za francojsku „pódwódna łoź“ měli. Acory a Beringowa droga njejsu pśedewšym togodla do pšašanja pśišli, dokulaž njejsu měli obserwatorium a tegdy ani njejsu byli telegrafiski ze zbytnym swětom zwězane.

Tak jo se skóńcnje Greenwichski nulowy meridian ako mjazynarodny nulowy meridian z wjelikeju wětšynu pśesajźił – pśi zdźaržanju głosa Francojskeje.

== Pśeběg nulowego meridiana ==

Greenwichski nulowy meridian prěcy wósym źinsajšnych statow na twardej zemi a ma w jadnotliwych krajach slědujucu dłujkosć:
* [[Zjadnośone kralojstwo]] (319 km)
* [[Francojska]] (735 km)
* [[Špańska]] (336 km)
* [[Algeriska]] (1.555 km)
* [[Mali]] (760 km)
* [[Burkina Faso]] (430 km)
* [[Togo]] (39 km)
* [[Ghana]] (569 km)
* a [[Antarktis|antarktiska]] [[Nowošwabska]] a hyšći wěcej pódpołdnjowy [[Kraj kralowki Maud]] 
Dłujkosć nulowego meridiana na twardej zemi (kontinent Antarktika) jo 2.331&nbsp;km. 

Mimo togo prěcy nulowy meridian hyšći slědujuce wódy:
* [[Pódpołnocne polarne mórjo]] (3.217 km – wót 90° pódpołnoc do 61° pódpołnoc)
* [[Pódpołnocne mórjo]] (977 km)
* [[Srjejźne mórjo]] (424 km)
* [[Woltaske gaśeńske jazoro]] w [[Ghana|Ghanje]] (78 km)
* [[Atlantiski ocean]] inkluziwnje [[Pódpołdnjowe polarne mórjo]] (8.278 km)

== Nulowy meridian a casoměrjenje ==
Srjejźny [[słyńcny cas]] pśi nulowem meridianje jo rozsudny za swětowy cas ([[Greenwich Mean Time|GMT]], ''Greenwich Mean Time'') był, kótaryž jo se akle 1972 pśez [[koordiněrowany swětowy cas]] (UTC) wótměnił. Toś ten wěcej njeorientěrujo se źinsa na městnem casu, ale – togodla teke 
mě – koordiněrujo kontinuěrujucy [[atomowy cas]] z [[Universal Time]], kótaryž měri se astronomiski a wótbłyšćujo njepšawidłownosći [[Zemska rotacija|zemskeje rotacije]] a słyńcne stawy. Pśirownowanje stawa se pśez [[Pśestupna sekunda|pśestupne sekundy]]. Pśi nulowem meridianje njejo diferenca mjazy srjejźnym městnym casom a UTC źinsa dokradnje nul.

== Historiske koncepty póśěgoweje linije zemskich měrjeńskich seśow ==

* Prědne rozdźělenje swěta do dlininow a šyrinow pśez [[Hipparchos (astronom)|Hipparcha z Nikaia]] (190–120 pś.&nbsp;n.l.): ''[[Rhodos]]'' (jogo astronomiske wobglědowanišćo)
* [[Ptolemeus|Klawdius Ptolemeus]] jo jen wokoło 150 do pódwjacorneje granice znatego swěta pśepołožył: Isla del Meridiano ([[El Hierro]] abo Ferro, nejwěcej pódwjacorna z [[Kanariske kupy|Kanariskich kupow]], antiknych Hesperidow), a jo z tym ''[[Ferrowy meridian]]'' napórał, kótaryž jo se až do 20.&nbsp;stolěśa wužywał.
* Arabiske astronomy su nulowy meridian nejpjerwjej pśez pódwjacorny kóńc Afriki połožyli, 1075 pótom 10° na pódwjacor wót [[Bagdad]]a.
* Su byli pśecej zasej wopyty, nulowy meridian pśepołožyś, na&nbsp;pś. gaž su w lěśe 1427 Acory a 1492 Amerika namakali.
* W aprylu 1634 jo se wót kongresa wuconych wšyknych łoźujucych narodow kupa Ferro wobkšuśiła.
* Wót 1718 nałožujo se w Francojskej [[Pariski meridian]], wót 1738 w Engelskej Greenwichski meridian.
* W Nimskej jo se w lěśe 1885 pśewzeł, w Francojskej akle wokoło 1900. Awstriska-Hungorska jo jen až do 1918 paralelnje ze starym Ferrowym meridianom wužył.
* Wót 1980ych wěcej njejo nulowy meridian – a teke 0°&nbsp;[[geografiska šyrina]], pótakem [[ekwator]], a teke geografiski [[Pódpołnocny pol|pódpołnocny]] a [[pódpołdnjowy pol]]&nbsp;–&nbsp;kšuśe na zemski powjerch wězany, ale jo na [[referencny elipsoid|referencem elipsoiźe]] pśez zemsku formu wurownany, wobija se pótakem efekty [[Kontinentalny drift|kontinentalnego drifta]] a mocow [[Zběranje a spadowanje mórja|zběranja a spadowanja mórja]].

== Eksterne wótkaze ==
{{Commonscat|Prime meridian|{{PAGENAME}}}}

* [http://www.nmm.ac.uk/places/royal-observatory/ Royal Observatory, Greenwich] – źinsa ''National Maritime Museum''
* Pósejźeńske protokole [http://www.ucolick.org/~sla/leapsecs/scans-meridian.html mjazynarodneje meridianoweje konference] Washington, 1884 ''(engelski)''.
* [https://web.archive.org/web/20090301143322/http://www.greenwich-guide.org.uk/meridian.htm Nulowy meridian w Greenwichu (engelski)]
* [http://www.nmm.ac.uk/explore/astronomy-and-time/astronomy-facts/history/the-longitude-of-greenwich Cogodla jo pó GPS-pśdostawaku nulowy meridian hynźi (engelski)].

== Žrědła ==
<references />

Koordinaty: {{Coordinate |text=0° WGS84-rozpuś w Greenwichskem parku | article=/ |name=0° WGS84-rozpuś w Greenwichskem parku|NS=51.477678 |EW=0 |type=landmark |region=GB}}, {{Coordinate |text=Flamsteed House 0° 0′ 6″ W|name=Flamsteed House w Greenwichu|NS=51.477838 |EW=-0.001591 |type=landmark |region=GB}}

[[Kategorija:Astronomiski koordinatowy system]]
[[Kategorija:Matematiska geografija]]
[[Kategorija:Casowe cony| nulowy meridian]]