Linux
Linux [ˈliːnʊks] teke pomjenjony GNU/Linux jo familija lichych, unix-pódobnych źěłańskich systemow, wužywajucych Linux-kernel.
Distribucije Linuxa su kombinacije Linux-kernela a wubraneje software, kótarež se njewótwisnje wuwijaju. Pśigótowaŕ distribuciji wobstara źěl źěła twarjenja gótowego systema. Pśi twarjenju Linuxa wobźěluju se firmy, organizacije a teke dobrowólniki. Wobstoje ako dermotne (na pś. Debian, Fedora) tak teke komercielne distribucije (na pś. Red Hat, SUSE).
Linux wužywa se na wjele pólach: w serwerach, supercomputerach, personalnych computerach, routerach a zasadźenych systemach, a teke mobilnych telefonach (ako baza systema Android). Ako system za serwery jo Linux jaden z nejwěcej wužywanych źěłańskich systemow; ako system za personalne computery njejo tak popularny. K wužywarjam Linuxa słušaju teke wjelike pśedewześa a kněžaŕstwa, na pśikład francojski parlament, ministaŕstwo za zašćitowanje USA, München, Amazon, Google, Peugeot a Samsung.
Mě Linux póchada wót awtora Linux-kernela, Fina Linusa Torvaldsa, kenž dotychměst nawjedujo wuwiśe kernela.
Wuglěd
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
Na rozdźěl k wjele komercielnym systemam, njewobstoj jaden jednotny grafiski pówjerch za Linux, dokulaž Linux njejo kšuśe zwězany z takim pówjerchom (jo móžno instalěrowaś system bźez njogo a jano w tekstowem modusu źěłaś − na pśikład na serwerach). Popularne grafiske pówjerchy stej na pś. KDE a GNOME, kenž njejstej specifiskej za Linux, ale źěłatej na wjele unix-pódobnych systemach. Wobstoj teke wjele drugich grafiskich pówjerchow z wšakorakim wuglědanim. Zwětšego distribucija wuběra za sebje jaden pódprěty grafiski pówjerch, su pak distribucije, kótarež daju wužywarjam liche wuzwólenje.
Software
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Na zachopjeńku instalacija noweje software jo se wótměwała z wužyśim kompilacije žrědłowego koda programa, a źěłowe rědy za kompilaciju su byli wažne źěle systema. Někótare distribucije su stwórili swójske formaty binarnych paketow, to wuznamjenijo paketow z kompilěrowanymi programami. Něnto wjele distribucijow dajo móžnosć lažkeje instalacije noweje software pśez manager paketow, kótaryž pokazujo pakety grafiski a wólodujo a konfigurěrujo jo awtomatiski, tak až wužywaŕ njemusy rozměś techniske detaile. Zasej jo pak móžno, programy direktnje ze žrědłowego koda instalěrowaś, jolic njewobstoj binarny paket za danu distribuciju abo wužywaŕ co optiměrowaś program za swój computer.
Popularne formaty binarnych paketow su deb (stwórjony za distribuciju Debian, teke wužywany na pś. wót Ubuntu) a RPM (stwórjony za Red Hat, teke wužywany na pś. wót Fedora, SUSE, CentOS a Mandriva). Zwětšego distribucija wužywa jano jaden format binarnych paketow, jo pak móžno formaty mjazy sobu konwertěrowaś. Paket w danem formaśe pśigótowany za jadnu distribuciju móžo źěłaś w drugej distribuciji, ale njejo garantija za to we wšych padach. Za formaty dajo wjele programow za zastojanje paketow - ako grafiske, tak teke tekstowe.
Su distribucije, źož do togo casa instalacija software wótměwa se pśedewšym ze žrědlowego koda. Tak jo na pś. w Gentoo, kenž specielnje spěchujo taku źěłowu wašnju.
Linux jo zwětšego zwězany z wótworjonym software, źož wužywarje maju lichy pśistup k žrědłowemu kodoju programa. Njejo to pak regula: dajo teke programy za Linux, kenž se wótbywaju jano w binarnej formje, bźez žrědłowego koda, kótaryž dajo se kompilěrowaś. Pśikłady su gónjaki za grafikowe kórty a někótare komercielne programy, ako platforma computerowych graśow Steam wót Valve Corporation, źož za graśa dej se płaśiś a pśistup k nim jo wobgranicowany.