Handrij Zejler
| Handrij Zejler | |
|---|---|
| |
| Zakładne daty | |
| datum naroźenja | 1. februara 1804 |
| rodna wjas | Słona Boršć |
| datum wumrěśa | 15. oktobra 1872 |
| městno wumrěśa | Łaz |
Handrij Zejler, nimski Andreas Seiler (roź. 1. februara 1804 w Słonej Boršći pla Budyšyna w Górnej Łužycy – wum. 15. oktobra 1872 we Łazu pla Wórjejc) jo był górnoserbski basnikaŕ a ewangeliski faraŕ. Won płaśi ako załožaŕ modernego serbskego basnistwa a jo ako lyrikaŕ głowny zastupnik serbskeje romantiki.
Familija
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Handrij Zejler jo se naroźił ako syn chudego budkarja a studnjarja Jana Zejlera. Južo jogo starki Jan Jakub Zejler (roź. 1746) jo śěgnuł z Bolborc do Słoneje Boršće, źož won jo se ženił. Ze ženja su dostali tśi źiśi: Jan, Hana a Michał. Jan Zejler jo se naroźił dnja 30. nowembra 1767 a zemrěł dnja 26. septembra 1844; won jo se zalubował do Marje (13.4.1773-18.8.1847). Zgromadnje wonej stej teke měłej tśi źisi: nejpjerwjej Handrij (1804), pótom źowku Marju a syna Jana Michała (1806-1811).
Wjas Słona Boršć jo měła wjele kraja: 350 hektarow a w lěśe 1837 jano 148 luźi jo tam bydliło, a to 86 ewangeliskich a 62 katolskich. Burske žywjenje, wuska zwězanosć z rolu, rolnikaŕske źěła a swěźenje su wobwliwowali mysli wobydlarjow w takem casu a su dostali swój wuraz w jich wobraznej serbskej rěcy. To jo był swět, w kótarymž Handrij Zejler jo wótrosł. Jogo bajki wobrazuju burske žywjenje a serbske ludowe spiwy su dalej pěstowali a spěchowali jano z nejwětšym spiwaŕjom.
Swoju domownju Zejler jo lubował, což wón jo w młodych lětach ducy ze Słoneje Boršće wuraz dał w serbskej hymnje Na serbsku Łužycu: Rědna Łužyca, spšawna, pšijazna, mojich serbskich woścow kraj, mojich glucnych myslow raj, swěte su mě twoje strony![1]
Žywjenje
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Handrij Zejler jo do šule chójźił do Bolborca a do Wjelikego Wjelkowa. Šuli stej w pietistiskem casu załožowatej a togodla wukniki su se wótkubłali w pietistiskem duchu: wopokazanje wěry w praktiskem pobožnjenju a žywe dožywjenja wěry.
Južo w swójom šulskem casu na Budyšyńskem gymnaziumje Zejler jo pśišeł do kontakta z idejami humanizma a jo se wót rozwijanja indiwidualizma rozsudnje wobwliwował. Lichota, rownosć a demokratija su byli póžedanja casa. Na gymnaziumje klasiska rěc jo se pěstowała nejdokradna. Nimska rěc jo se wužywała jano w nišych rědownjach a wucba jo wopśimowała pisanje nastawkow, wuknjenje prawijenje, cytanje a zwucowanje w myslenju.
Za tym až Handrij Zejler jo skóńcnje se rozsuźił za studium teologije, won jo pśišeł do Lipska 1825 se zaběraś z wědomnosću ducha. How ideje słowjańskeje romantiki wot wósebnego identiskego filozofa Schellinga, po kótarejž stej pśiroda a duch identiskej, su jogo zagórjeli.
Romantika jo stojała za wójowanje wó totalnosć žywjenja, wo nabóžny kosmos. Luźi su rozwili lubosć za maminu rěc, ludowe spiwy, bajki, pśisłowa, žorty a swójsku kulturu. Pódla łužyskich lyrikarjow ako Fichte, Gustav Theodor Fechner, Hermann Lotze, Friedrich August Carus a teke lyrikarjowu B.A. Koethe a K.B. Stempel Handrij Zejler jo pisał wjele (wětšy part serbskich) bajkow a pěsni wob swój studijny cas. W tych won se chyla pśeśiwo starym konserwatiwnym kněžaŕskim warstam pśez pśirownanje z pśirodu a wopyta pomagaś serbskemu ludoju pśi namakanju swójskeje nacionalneje identifikacije.
Bajki ako na pśikład Pśeśiwnikam postupa abo Słyńco-lichota (1848) wobźěłaju pśedewšym patriotiske mysle, kótarež su nastali pśez bergaŕske rewolucionarne gibanje w Nimskej w 19. stolěśu. Zejler jo se naźeł na socialne a nacionalne lichoty za swójogo luda. W bogatej licbje teke bajki su pózdźej byli znate ako spiwy a su se komponěrowali, na pśikład Lubka leluja.
Hyšći mjaztym až jo swój studijny cas w Lipsku skóńcył (1825-1829), jo won był nawjedujucy zastupnik serbskego studentskego zjadnośeństwa “Sorabija” a wudawaŕ swójogo casnika “Serbska Nowina”, kótaryž jo se rukopisnje spisał. Stakim Handrij Zejler jo se wuwójował nejwušu dobru poziciju na uniwersiśe, což jo mu pomagało serbski lud pódprěś – aktiwny ako redaktor a teke ze swojim basnistwom. Wopśimjeśe casnika su byli mjazy drugim wuslědki jogo folkloristiskeje zběrki, slěźeńske wuslědki rěcneje wědomnosći a swójske basni.
W lěśe 1835 jo Zejler nastupił amt ako faraŕ we Łazu, to jo wjas w Górnej Łužycy w Sakskej, kenž ma 6200 wobydlarjow. Łaz lažy jano 15 km na pódpołdnjo wót Worjejcow, ale licy k pódpołnocnem źěłoju Budyšyńskego wokrejsa. Handrij Zejler jo swojej łužyskej domowni zwěrny wóstał až do kóńca swójogo žywjenja a jo we Łazu załožył familiju. Wósebne pśijaśelstwo jo jogo zwězało ze synom wucabnikojskeje familiji, Janom Arnoštom Smolerom (1816-1884). Pózdźej Smoler jo był centralna wjednistwowa wósoba serbskego nacionalnego žywjenja a jo pśewzeł redakciju tyźenika wot Zejlera. We Łazu Handrij Zejler jo teke namakał burow, rucnikarjow a pśekupcow, kótarež jogo su wažyli dla swójich idejow a myslow, jogo su podprěli, cesćili a dowěrili.
Źěłabnosć ako lyrikaŕ
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Wjerašk jogo publicistiskego źěła jo było wudaśe tyźenika Tydzenska Nowina (wot 1842), kenž jo nawjedował ako redaktor wót 1848. Handrij Zejler jo był teke wuzwólony ako pśedsedaŕ komiteja serbskich patriotow a wědomnostnikow, kótarež su se zmakali za pśigótowanje swójskego wědomnostnego towaristwa. Pó załoženju Maśice Serbskeje 1847 jo był cłonk pśedsedaŕstwa. Maśica Serbska jo słušała k nejwažnjejšym nakładnistwowym institucijam togo casa; wóna jo se rozměła ako towaristwo za kubłanje serbskego luda a ako spěchowaŕka cełych serbskich kulturnych a wědomnostnych procowanjow a institucijow.
Zejler jo napisał wušej 200 fabulow z etniskim-moraliskim a teke towarišnostno-kritiskim wopśimjeśim. Někotare tychch fabulow jo wózjawił w zběrce Maśice Serbskeje 1855. Dokulaž pśi wjele serbskich gibanjow a procowanjow nastaś njepóznaty jo se cesto wopokazało nuznje w politiskich pšašanjach, Handrij Zejler jo dłujko nastał njepóznaty a njewumarkowany.
Zejler jo teke serbsku gramatiku wudał: Orthografne Nazpomněnja dnja 3. awg. 1827 w Lipsčańskej Serbskej Nowini:
Stare a nowe pismo
c = z
ć = cż
č = tsch
s = ß
š = sch
z ze = s’, se
ž = ż
ě = 3ći e Łós
ň = nj[2]
Swóje źiwadłowe graśa a spiwy su se mjazy drugim wot Jana Bartka (1821-1900) pśedstajili a swóje serbske basni, fabule a pěsni su se dopołnili wót zasejbasnistwow (Kito Lorenc, Jurij Brězan, Elke Nagel, Handrij Zejler sam).
Spomnjeśe
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Po smjerśi Zejlera (1871) profesor Arnošt Muka jo wudał wubraśe wót jogo spisow w styrich zwězkach mjazy 1883 a 1891. Cełycki pśistupnje jo Lucija Hajnec spis cyniła ze zgromaźonymi spisami ze sedymi zwězkami, kótarež su se wudawali mjazy 1972 a 1996.
Row sławnego serbskego lyrikarja jo na kjarchobje we Łazu, ned za cerkwju. Pśez wjednistwo Domowiny a na iniciatiwje łazkich wobydlarjow pomnik k cesći Zejlera jo se natwarił dnja 30.awgusta 1931 na naměsće we Łazu. W juliju 1999 město jo swěśiło wótworjenje wót Doma-Zejlera-Smolera.