Fonem

Fonem jo nejmjeńša wóznam rozpóznawajuca jadnotka rěcnego systema. Wón se pśespytujo w rěcywědnem wobłuku fonologije.

Pśirodne rěcy maju mjazy 13 a 80 fonemow. Dolnoserbšćina ma 36 fonemow, hawajańšćina jo z jano 13 fonemami nejchudša. Fonemowy koncept jo wuwił Jan Niecislaw Baudouin de Courtenay (1845-1929). Pózdźej jo se dalej wuwił pśez Nikolaja Trubetzkoja (1890-1938). Co jo fonem, móžo se z pomocu tak mjenowaneje analyze minimalnych pórikow zwěsćiś. K tomu pytatej se pśecej dwě słowje, kenž se jano pśez jaden zuk rozeznawatej. Tej dwa rozdźělnej zuka stej pón fonema.

Pśikłady za minimalne póriki w dolnoserbšćinje:

źěłaś - źiwaś (se)

pólo - póla

muka - łuka

Pśi tom jo wažne, až njerowna se fonem grafemoju. Za grafemoma ł a w chowa se w dolnoserbšćinje na pśikład jaden fonem, gaž raz wuzamknjomy wósebnu dialektalnu wariantu realizacije ł ako twarde l.

Ł a twarde l a teke o a ó stej pótakem na fonetiski kontekst wězanej warianśe samskego fonema. W takem paźe, gaž su wšykne warianty komplementarnje distribuowane, powědamy wó alofonach. Dalšny pśikład w dolnoserbšćinje jo rozdźěl mjazy copikowym a jězykowym r. Su pak teke pśikłady, kenž pokazuju na fonematiskosć "ó". Na pśikład namakamy minimalne póriki "łoni" - wóni", "łoński" - "wójński" (wótwisujo wót wašni wugranjanja "ł" w prědnem a "j" ako pazuk pśed "ń" w drugem póriku).

Fonemy mógu se we wěstych pozicijach neutralizowaś. W dolnoserbšćinje źo to na pśikład pśez asimilaciju. To móžo wustupowaś na kóńcu słowa, źož spiwne konsonanty se pśeměniju na njespiwne. Mimo togo se spiwne a njespiwne konsonanty w dolnoserbšćinje regresiwnje asimilěruju.