Žrědłowy tekst za Wóda se woglědaś

{{Pódobny lema
|tema1=chemiske zwězanje z formulu H<sub>2</sub>O
|lema2=[[Wódy]]
|tema2=geografiske objekty
}}
[[Dataja:Drinking_water.jpg|thumb|Běžaca wóda]]
'''Wóda''' jo [[chemiska wězba]], kótaraž jo njewuzbytna za wšych [[žywe byśe|žywych byśow]] na zemi. Wóna pód normalnymi wuměnjenjami jo [[žydkosć|žydka]] pśi [[temperatura]]ch mjaz 0&nbsp;°C a 100&nbsp;°C. Pód [[škrějny dypk|škrějnym dypkom]] bywa kšuta maśizna, a to [[lod]]. Nad [[warjeński dypk|warjeńskim dypkom]] bywa [[para]].

Wóda wobstoj z [[wóźik]]a a [[kislik]]a w poměrje 2:1. Wona wopśimjejo w drobnych kopicach [[śěžka wóda|śěžku wódu]].

Tśi běrtyle powjerch zemje su pśikšyte pśez wjeliku kopicu wódy, [[ocean]]y. Cirkulacija wódy mjaz oceanami a [[powětš]]om zwětšego kreěrujo [[wjedro]].

Wóda jo głowny [[napoj]] wšych [[zwěrje|zwěrjetow]]. 

Wjele maśiznow se móžo we wóźe rozpušćaś, pśi tom [[rozpušćonosć]] wótwisujo wót maśizny a temperatury. Rozpušćonosć płunow wóteběra z pśiběrajuceju temperaturu, mjaztym až rozpušćonosć solow pśiběra z pśiběrajuceju temperaturu.

== Kakosći ==

{| class="prettytable"
|-
! Kakosć
! Wóda (H<sub>2</sub>O)
|-
| [[Škrějna temperatura]]
| 0&nbsp;°C
|-
| [[Temperatura zawarjenja]] (pśi [[normalne wuměnjenja|normalnym śišćom]])
| 100&nbsp;°C
|-
| Maksimalna gustota
| 1,0 g/cm³
|-
| Maksimalna gustota jo pśi
| 3,98&nbsp;°C
|-
| Gódnota pK<sub>w</sub> pśi 25&nbsp;°C
| 14,000
|-
| [[Wiskozita]] pśi 20&nbsp;°C
| 1,005
|-
| [[Pówjerchowe napněśe]] jr 25&nbsp;°C, din·cm
| 71,97
|-
| [[Wuparjowańska śopłota]] (cal/mol)
| 10,515
|-
| [[pH]] pśi 25&nbsp;°C
| 7,00
|-
| [[Gustota]] pśi 20&nbsp;°C, g/mL
| 0,9982
|}
== Chemija ==
Wóda jo wjelgin jadnora [[chemiska wězba]]. Jeje [[chemiska formula|formula]] jo H<sub>2</sub>O. To wóznamjenijo, až [[molekul]] wódy ma 2 atoma [[wóźik]]a, a 1 atom [[kislik]]a. [[Temperatura]], pśi kótarejž wóda bywa lod, jo 0 Celsius pód normalnym atmosferiskim śišćom; temperatura, pśi kótarejž wóda se wari, definěrujo 100 Celsius pśi normalnym (morjoniwownym) atmosferiskim śišćom. Wóna jo jadnučka substanca, kótaraž se śěgnjo, gdyž bywa lod.

Jadnora ale wažna a jónkróćna <!--unika--> kakosć wódy jo, až jeje kšuta forma plěwa na žydkej. Kšuta faza jo mjenjej gusta ako žydka wóda, dla geometrije mócnych wóźikowych wězbow kótarež se jano pśi niskich temperaturach zdźěluju. Togodla dłymoka wóda wóstanjo žydka, śoplejša ako lodowy powjerch, a wódowe organizmy (prědnje žywe organizmy na zemi) mógu lodowe wuměnja pśežywiś.

=== Śěžka wóda, połśěžka wóda a pśeśěžka wóda ===
Mimo „normalneje“ wóda eksistěrujo teke tak mjenjowana „[[połśěžka wóda]]“, „[[śěžka wóda]]“ ([[deuterium]]owy oksid) a „[[pśeśěžka wóda]]“ ([[tritium]]owy oksid). Pśi śěžkej a pśeśěžkej wóźe normalny wóźikowy atom ([[protium]], symbol H) se pśez jeju śěžkej izotopa [[deuterium]] abo [[tritium]] narowna. Pśi połśěžkej wóźe, jaden wóźikowy atom se pśez deuterium narowna.

Śěžka wóda se wót wšedneje wódy we fyzikaliskich a chemiskich kakosćach rozeznawa, na pś. ma wušy [[škrějny dypk]], [[warjeński dypk]] a jo [[gustosć|gusćejša]]. Na bazy wjelikeje masoweje diferency mjaz protiumom a deuteriumom a tritiumom, (kótarejž matej dwójnu a tšojnu masu), kinetiski [[izotopowy efekt]] jo wjelgin akutny. Dla narownanja normalneje wódy pśi chemiskich substancach rownowagowe reakcije<!--ekvilibraj reakcioj--> změnja, což móžo na pś. k śěłoškódnym slědam w cłowjeskem śěle wóźiś.
<!--
Deŭterizita akvo – surbaze de ties alia spinproprecoj – estas uzata kiel solvenzo en la NMR-analitiko.
-->

=== Molekulowa geometrija ===
Wódowy molekul wobstoj z dweju [[wóźik]]oweju atomow a jadnogo [[kislik]]owego atoma. Geometriski wódowy molekul jo <!--angulita-->kutny a wótpowědujo [[VSEPR-teorija|VSEPR-teoriji]], AB<sub>2</sub>E<sub>2</sub>-typa. Dwa atoma wóźika a dwa pora elektronow su pśesunjonej <!--direktitaj--> do róžkow pśedstajonego <!--imagita--> [[tetraeder|tetraedra]]. Kut, kótaryž dwa O-H-wězba zacynjatej, jo 104,45°. Nastanjo dla wjelikeje pótrjeby na rumje <!--spacobezono--> lichotnych porow elekronow daloko idealnego tetraedrowego kuta (~109,47°). Dłujkosć O-H-wězbow jo něźi 95,84 [[pikometro]]w.

<gallery>
Dataja:H2O-Tetraeder.jpg|Rumowy natwaŕ wódowego molekula
Dataja:Watermolecule.png|Geometrija wódowego molekula
Dataja:Wassermolekülmodell.png|Rumowy model wódowego molekula
</gallery>

== Biologija ==
[[Dataja:2006-01-15 coin on water.jpg|thumb|150px|Hungorski pjenjez kótaryž lažy na pówjerchu dla pówjerchowego napněśa.]]
Wóda jo nejnotnjejša substanca za wšych žywych byśow, dokulaž ma wjele rědkich kakosćow kótarež su wjelgin wažne za žywjenje. Jo dobra [[rozpušćadło]], a ma mócne [[pówjerchowe napněśe]]. Fryšna wóda jo nejgusćejša pśi 4&nbsp;°C; jeje gustosć wóteběra, gdyž zamarzujo abo se wogrěwa. Kaž stabilny molekul w našej atmosferje, gra wažnu rolu ako absorbowadło [[ultrawioletne promjenjenje|ultrawioletnego promjenjenja]]. Dokulaž wóda ma wusoku [[specifiska śopłota|specifisku śopłotu]] kótaraž stabilizěrujo klimu na cełem swěśe.

Wóda jo wjelgin dobre rozpušćadło, a rozpušćujo wěcej družynow substancow, kaž wšake sole a [[cukor]]y, a wolažcujo jogo chemiske <!--interagon-->wzajomne statkowanje, kótarež pomaga kompleksne matabolizmy. Weto někake substancy se njederje měšaju z wódu, inkluziwnje [[wólej]]ow a [[hydrofobnosć|hydrofobnych]] substancow. Celowe membrany wužywaju toś tu kakosć aby starosćiwje kontrolěrowali <!--interagojn-->wzajomne statkowanje mjaz swójimi wopśimjeśami a eksternymi chemiskimi wěcami. To bu pitśku wót pówjerchowego napněśa wódy wolažcowane.

Wódowe kapki su stabilne dla mócnego pówjerchowego napněśa wódy. Se móžo wiźeś toś te gdyž pitśku wódy bu kapana na njerozpušćony powjerch kaž głažk. Wóda se do chrapkow zwězujo. Toś ta kakosć jo trěbna za [[rostlinowa transpiracija|rostlinowu transpiraciju]].

== Geografija ==
Na pówjerchu [[zemja|zemje]] se nagromaźujo wódowe mase běžece dołoj — na pś. [[rěcka|rěcki]] a [[rěka|rěki]] — a <!--stagnantaj-->stojece na wěstem niwowje — na pś. [[jazor]]y, [[mórjo|mórja]], a [[ocean]]y.

<gallery>
Dataja:Mountain_stream.jpg|[[Rěcka]] we [[wusokich górach]],<br />[[Grizon]], [[Šwicarska]]
Dataja:Rapides Joachims QC 2.jpg|Otava rěka,<br />[[Kanada]]
Dataja:Lago Titicaca 001.jpg|[[Rěka Titikaka]],<br />[[Peru]] / [[Boliwiska]]
Dataja:WorldWaterAvailability.png|Kraje z wubrachom pitneje wódy
</gallery>

Dokulaž wóda jo trěbna za cłowjeske, zwěrjece a rostlinowe žywjenje, jeje disponujomnosć ma wjeliku wažnosć sociusku a politisku. Pódlańska kórta pokaza pśez cerwjenu barwu kraje, kótarež lětnje wobsejźe mjeńšej ako 500 m&sup3; <!--renovigata-->wobnowjoneje wódy na wšogo wobydlarja. Žołta barwa pokaza disponujomnosć mjaz 500 a 1700 m&sup3;. Dokulaž někotare rěki, kótarež su wažne za wódowe zastaranje (na pś. [[Jordan]], [[Kolorado (rěka)|Kolorado]]), pśekšacaju krajowe granicy, su móžne mjazystatne konflikty wó pitnej wóźe.

== Glědaj teke ==
{{commons|Category:Water}}
* [[Śěžka wóda]]
* [[Połśěžka wóda]]
* [[Fotosynteza]]
* [[Lod]]
* [[Para]]
* [[Kurjawa]]

[[Kategorija:Chemiske zwězanje]]