Nulowy meridian

Nulowy meridian (carny)

Nulowy meridian jo ten meridian (połkrejz, kótaryž stoj padorownje k zemskemu ekwatoroju a źo wót pódpołnocnego k pódpołdnjowemu poloju), wót kótaregož geografiska dlinina licy se k pódzajtšoju a k pódwjacoroju.

Jogo póstajenje jo pópšawem pśipadne, ale jo se pśez mjazynarodne dogrono (Mjazynarodna meridianowa konferenca 1884) do meridianoweje rowniny Londonskeje gwězdarnje Greenwich połožył a pomjenjujo se togodla cesto Greenwichski meridian (Meridian doma Flamsteed House gwězdarnje Royal Greenwich Observatory). Do togo su se rozdźělne nulowe meridiany wužyli.

Pó standarźe licy se geografiska dlinina wót nulowego meridiana pozitiwnje k pódzajtšoju (0° až do 360°), ale město togo jo teke pódzajtšna dlinina (0-180° pódzajtšo) a pódwjacorna dlinina (0-180° pódwjacor) rozšyrjona. Ako skrotconce wužywatej se Pz abo E za „pódzajtšo“ a Pw abo W za „pódjwacor“. Symbol E (engelski za „East“, francojski „Est“) jo pó źělach w nimčinje nałog, aby zajźowało zaměnjenjeju z nulu . Na pódwjacornej hemisferje (pśedewšym w USA) jo pśeśiwo mjazynarodnej normje teke pódwjacorne licenje wót 0-360° nałog.

Źinsajšny standard, nulowy meridian póšěgowego systema WGS84 a ETRS89/GRS80, njejo na zemski powjerch wězany, ale na modelěrowany geodetiski datum, dokulaž meridiany w dokradnjejšem licenju njejsu na kšutych městnach powjercha (kontinentalne pśesunjenje, zběranje a spadowanje mórja). Źo pśez Greenwichski park, wušej 100 metrow na pódzajtšo wót historiskeje Greenwichskeje „turistiskeje linije“ stareje gwězdarnje Greenwich.

Zawjeźenje

Dłujkosć nulowego meridiana jo poł zemskeje wótměry mjazynarodnego zemskego elipsoida, kótaraž měri se pśez pola, pótakem 20.003,9 km. Ze swójim napśeśiwnym meridianom, kótaryž prěcy na pśikład Wrangelowu kupu pśi 180° (bźez pśidaśa E abo W), wudopołnjujo se nulowy meridian k wjelikemu krejzoju na zemi. Datumowa granica źo pó źělach (blisko polowu a na pódpołnoc wót ekwatora) dokradnje na 180° Greenwich (wótchylenja resp. wuwześa wót 180° geografiskeje šyriny: w Beringowej droze, pśi Aleutach (Alaska), w Kiribati, pśi Fidžiskich kupach, pśi Tuvalu, pśi Tonze a pśi nowoseelandskima kupoma Kermadec a Chatham).

Do póstajenja mjazynarodnego nulowego meridiana w lěśe 1884 jo skóro kuždy europski kraj swójski nulowy meridian měł, zwětšego geografiska dlinina datego głownego města resp. gwězdarnje.

Z pśiběrajucym mjazynarodnym drogowańskim wobchadom - pśedewšym ze zeleznicu - jo zjadnośenje eksistěrujucych systemow trjebne było. Mimo togo jo stawnje wažnjejše było, dokradny mjazynarodny cas (swětowy cas) k dispoziciji měś. Wón jo ako městny cas nulowego meridiana definěrowany.

Mjazynarodna meridianowa konferenca, Washington 1884

Historiski nulowy meridian pśi Flamsteed House w Greenwichu (na zemi a na twarjenju markěrowany).
Górne klapy a blendy daju se wótpóraś a dowóluju pótom pśeglěd pśez Flamsteed House. To jo optiske referencne měrjenja dowóliło.

Nejwěcej pódpołnocny dypk nulowego meridiana na kontinenśe we Villers-sur-Mer, Francoska

Na Mjazynarodnej meridianowej konferency 14. oktobra 1884 we Washingtonje, D.C. z reprezentantami z 25 narodow jo se meridian, kótaryž źo pśez Greenwich, ako zakład mjazynarodnego koordinatowego systema zawjadł.

Ako móžny mjazynarodny nulowy meridian jo se na Washingtonskej konferency wósebnje pěś móžnosćow diskutěrowało:

• Pariski meridian, Pariskego obserwatoriuma: 2° 20' 14.025“ na pódzajtšo wót Greenwicha
• južo wót starowěka znaty Ferrowy meridian na źinsa 17° 40' 00" pódwjacor
• móžny nulowy meridian pla Acorow pśi něźi 28° 0′ W
• móžny nulowy meridian w Pacifiskem oceanje na źinsa 180° (pśeśiwowobłuk ku Greenwichskemu meridianoju, wótpowědujo pśibližnje źinsajšnej datumowej granicy)
• Greenwichski meridian, kótaryž jo se na tegdejšych modernych mórskich kórtach zwětšego wužył (toś to ceste wužywanje jo za jogo wólbu rozsuźiło).

W běgu konference jo se skóro wukopało, až Pariski nulowy meridian njeby žednu wětšynu namakał. Stary Ferrowy meridian su dla jogo póstajenja na dokradnje 20° W wót Parisa někotare lěta do togo za francojsku „pódwódna łoź“ měli. Acory a Beringowa droga njejsu pśedewšym togodla do pšašanja pśišli, dokulaž njejsu měli obserwatorium a tegdy ani njejsu byli telegrafiski ze zbytnym swětom zwězane.

Tak jo se skóńcnje Greenwichski nulowy meridian ako mjazynarodny nulowy meridian z wjelikeju wětšynu pśesajźił – pśi zdźaržanju głosa Francojskeje.

Pśeběg nulowego meridiana

Greenwichski nulowy meridian prěcy wósym źinsajšnych statow na twardej zemi a ma w jadnotliwych krajach slědujucu dłujkosć:

• Zjadnośone kralojstwo (319 km)
• Francojska (735 km)
• Špańska (336 km)
• Algeriska (1.555 km)
• Mali (760 km)
• Burkina Faso (430 km)
• Togo (39 km)
• Ghana (569 km)
• a antarktiska Nowošwabska a hyšći wěcej pódpołdnjowy Kraj kralowki Maud

Dłujkosć nulowego meridiana na twardej zemi (kontinent Antarktika) jo 2.331 km.

Mimo togo prěcy nulowy meridian hyšći slědujuce wódy:

• Pódpołnocne polarne mórjo (3.217 km – wót 90° pódpołnoc do 61° pódpołnoc)
• Pódpołnocne mórjo (977 km)
• Srjejźne mórjo (424 km)
• Woltaske gaśeńske jazoro w Ghanje (78 km)
• Atlantiski ocean inkluziwnje Pódpołdnjowe polarne mórjo (8.278 km)

Nulowy meridian a casoměrjenje

Srjejźny słyńcny cas pśi nulowem meridianje jo rozsudny za swětowy cas (GMT, Greenwich Mean Time) był, kótaryž jo se akle 1972 pśez koordiněrowany swětowy cas (UTC) wótměnił. Toś ten wěcej njeorientěrujo se źinsa na městnem casu, ale – togodla teke mě – koordiněrujo kontinuěrujucy atomowy cas z Universal Time, kótaryž měri se astronomiski a wótbłyšćujo njepšawidłownosći zemskeje rotacije a słyńcne stawy. Pśirownowanje stawa se pśez pśestupne sekundy. Pśi nulowem meridianje njejo diferenca mjazy srjejźnym městnym casom a UTC źinsa dokradnje nul.

Historiske koncepty póśěgoweje linije zemskich měrjeńskich seśow

• Prědne rozdźělenje swěta do dlininow a šyrinow pśez Hipparcha z Nikaia (190–120 pś. n.l.): Rhodos (jogo astronomiske wobglědowanišćo)
• Klawdius Ptolemeus jo jen wokoło 150 do pódwjacorneje granice znatego swěta pśepołožył: Isla del Meridiano (El Hierro abo Ferro, nejwěcej pódwjacorna z Kanariskich kupow, antiknych Hesperidow), a jo z tym Ferrowy meridian napórał, kótaryž jo se až do 20. stolěśa wužywał.
• Arabiske astronomy su nulowy meridian nejpjerwjej pśez pódwjacorny kóńc Afriki połožyli, 1075 pótom 10° na pódwjacor wót Bagdada.
• Su byli pśecej zasej wopyty, nulowy meridian pśepołožyś, na pś. gaž su w lěśe 1427 Acory a 1492 Amerika namakali.
• W aprylu 1634 jo se wót kongresa wuconych wšyknych łoźujucych narodow kupa Ferro wobkšuśiła.
• Wót 1718 nałožujo se w Francojskej Pariski meridian, wót 1738 w Engelskej Greenwichski meridian.
• W Nimskej jo se w lěśe 1885 pśewzeł, w Francojskej akle wokoło 1900. Awstriska-Hungorska jo jen až do 1918 paralelnje ze starym Ferrowym meridianom wužył.
• Wót 1980ych wěcej njejo nulowy meridian – a teke 0° geografiska šyrina, pótakem ekwator, a teke geografiski pódpołnocny a pódpołdnjowy pol – kšuśe na zemski powjerch wězany, ale jo na referencem elipsoiźe pśez zemsku formu wurownany, wobija se pótakem efekty kontinentalnego drifta a mocow zběranja a spadowanja mórja.

Eksterne wótkaze

 Commons: Nulowy meridian – Zběrka wobrazow, widejow a audio-datajow

• Royal Observatory, Greenwich – źinsa National Maritime Museum
• Pósejźeńske protokole mjazynarodneje meridianoweje konference Washington, 1884 (engelski).
• Nulowy meridian w Greenwichu (engelski)
• Cogodla jo pó GPS-pśdostawaku nulowy meridian hynźi (engelski).

Žrědła

Koordinaty: 0° WGS84-rozpuś w Greenwichskem parku51.4776780 , Flamsteed House 0° 0′ 6″ W51.477838-0.0015909999999906