Finšćina

Z Wikipedije
suomi
Finšćina
kraje Finska Finska,
Estniska Estniska,
Šwedska Šwedska,
Norwegska Norwegska (Finnmark),
Rusojska Rusojska (Karelska)
powědarje 6 milionow
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija uralske rěcy
finougriske rěcy
finsko-permske rěcy
Finsko-wolžske rěcy
Finsko-lappske rěcy
baltofinske rěcy
Finšćina
oficielny status
oficielna rěc Finska Finska,
Europska Unija Europska Unija
rěcne kody
ISO 639-1:

fi

ISO 639-2:

fin

ISO 639-3 (SIL):

fin

Wikipedija
Emblem Wikipedije Woglědaj k wikipediji we finšćinje!
Kórta
Rozšyrjenje finšćiny
Wobźěłaś
p  d  w

Finšćina słuša k finougriskim rěcam, kótarež su swójźba znutśika uralskich rěcow. W toś tej swójźbje twóri kupku baltofinskich rěcow z gromadu z blisko pśiswójźbnymi rěcami: Estnišćina, Karelšćina a dalšne małke rěcy.

Finski powěda 6 mil. luźi, z togo we Finskej wušej ako 5 mil, toś něźi 92 % wobydlarjow. Něźi 6% wobydlarjow powěda Šwedšćinu ako maśeršćinu.

Finski se teke powěda we Šwedskej, Norwegskej a Rusojskej a drugich krajach.

Finšćina jo aglutinowanska rěc a se bejnje wót susednych indoeuropskich rěcow rozeznawa, lěcrownož bu wót lěttysacow wót tych wobwliwowana. Togodla finšćina ma mnogolicbne póžyconki z rozdźělnych indoeuropskich rěcow, pśedewšym germaniskich, baltiskich a słowjańskich rěcow.

Pśiswójźbnosć[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Finšćina słuša k finougriskim rěcam, kótarež se w dłujkozajtšnej Europje a dłujkowjacornej Azija powěda. Jano Hungoršćina se w srjejźnej Europje powěda. Finšćina jo pśisamem blisko pśiswójźbna z Estnišćinu, Karelšćinu, Wepsišćinu, Wotišćinu a Liwišćinu, mjaztym až pśiswójźbnosć z Hungoršćinu jo něźi tak mało kaž ta mjaz Nimšćinu a Persišćinu. Baltofinskim rěcam su lappske rěcy pódobne, mjaztym až se druge rěcne kupki mócnjej rozeznawaju.

Alfabet a wugronjenje[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

We Finšćinje se łatyński alfabet z tśimi pśidatnymi pismikami wužywa, a to ä, ö, å (jano za šwedske mjenja). Wóni w alfabetiskem pórěźe pó pismiku z slěduju, tak až ä a ö njestojtej pśi a a o kaž w Nimšćinje. Stawiznow dla finski alfabet faktiski jo identiski ze šwedskim alfabetom.

Ale jano slědujuce pismiki we wopšawdnych finskich słowach wustupuju:

a d e g h i j k l m n o p r s t u v y ä ö

Slědujuce pismiki se jano w cuzych słowach wužywaju:

  • b, c, f, q, w, x, z, å

Pśi tom wugronjenje jo wěcej pšawidłowna ako we wjele drugich rěcach. Mimo togo dłujkosć wokalow a konsonantow jo wažna. Na pś. tuli "wogeń", tulli "cło", tuuli "wětš". Konsonanty b, d a g se pitśku měkše ako w Nimšćinje wugranjaju, mjaztym až p, t a k pśecej su njeaspirěrowane.

Pismik Zukowa gódnota Pśikład Wopis
c s wustupujo jano w cuzych słowach.
e ɛ lehti "łopjeno" stawnje wótwórjony, ale pitśku wěcej zacynjony ako w nimskem wenn
h h hovi "dwór" kaž nimski h
ç lehti "łopjeno" teke pśed konsonantami jasnje wugronjony, ale tam kaž ch w nimskem Licht
k k kissa "kócka" kaž nimski k, ale njeaspirěrowany
o ɔ olla "byś" stawnje wótwórjony kaž w nimskem toll
p p puu "bom; drjewo" kaž nimski p, ale njeaspirěrowany
r r ratas "koło" jězykowy r
s s saari "kupa" stawnje njespiwny kaž w nimskem Fass
t t talo "dom" kaž nimski t, ale njeaspirěrowany
v v vesi "wóda" kaž nimski w, ale žednje kaž f.
y y yksi "jaden" kaž nimski ü
ä æ päivää "źeń" wěcej wótwórjony ako nimski ä, kaž w engelskem hat
ö œ yö "noc" stawnje wótwórjony kaž w nimskem Hölle

Pismik n wótwisujo we wugronjenju wót slědujucego konsonanta. T.g. gromadu z pismikom k, toś ako nk se kaž /ŋk/ wugranja, mjaztym až gromadu z pismikom g, toś ako ng samo k /ŋ:/ zjadnośujo. Pśed pismikom p wón se kaž m wugranja, na pś. kunpa (kaž kumpa).

Pśizukowanje lažy w Finšćinje pśecej na prědnej złožce. Wót wěcej ako tśoch złožkow wustupujo teke pódlańske pśizukowanje na kuždej drugej złožce. Ale slědna złožka wóstanjo njepśizukowana.

Pśi zestajanych słowach kuždy wobstatk wobchowa swóje pśizukowanje.

Fonologija[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Fonemy[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Finšćina ma wósym wokalow, 18 diftongow a 14 konsonantow, pśi comž pśidatne konsonanty jano w cuzych słowach wustupuju.

Wokale[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Finšćina ma wósym wokalow, pśi comž wše wokale mógu krotke abo dłujke byś. Krotke wokale se jaden raz pišu, mjaztym až dłujke wokale se dwójce pišu. Transkripcija pó IPA se w slědujucej tabeli mjaz pórom / jawi.

  prědne centralne slězne
njekulowaśone kulowaśone
zacynjone i y u
połwótwórjony e /ɛ/ ö /œ/ o /ɔ/
wótwórjone ä /æ/ ɑ

Mimo togo jo w Finšćinje wótwisnje wót wašnja licenja 16 až 18 rozdźělnych diftongow, kótarež se ako fonemy gódnośe: ai [ɑi̯], au [ɑu̯], ei [ɛi̯], eu [ɛu̯], ey [ɛy̯], ie [iɛ̯], iu [iu̯], iy [iy̯], oi [ɔi̯], ou [ɔu̯], ui [ui̯], uo [uɔ̯], yi [yi̯], yö [yœ̯], äi [æi̯], äy [æy̯], öi [œi̯] a öy [œy̯]. Status diftongow wót ey a iy njejo jadnomyslny. Powšyknje se by mjaz diftongami a dwójozłožkowymi wokalowymi wězbami rozeznawaś musało, pśi comž se pśecej njegóźi granica jasnje śěgnuś. Tak jo au w kaula [ˈkɑu̯lɑ] (šyja) diftong, ale w kulaus [ˈkulɑus] (lunk) wokalowa wězba.[1]

Konsonanty[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Finšćina ma jano 14 samostatnych konsonantiskich fonemow. Wóna togodla słuša k chudym na konsonantach rěcam. Dalšne styri konsonanty, kótarež tu w spinkoma stoje, jano w póžyconkach wustupuju.

Bilabial Labiodental Dental Alweolar Postalweolar Palatal Welar Glotal
Plosiwy p, (b) t, d k, (g) ʔ
Nazale m n ŋ
Wibranty r
Frikatiwy (f), v s (ʃ) h
Aproksimanty j
Laterale l

Zuk ʔ jano se pśi substantiwach na krotkem -e a pśi někotarych werbowych formach jawi, kaž na pś. Tule tänne! "Pśiź sem!". Pśi tom bywa ako wuslědk nazukowego konsonanta slědujucego słowa słyšabny.

Wokalna harmonija[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Diagram wokalneje harmonije

Mimo togo Finšćina ma wokalnu harmoniju. Slězne wokale a, o a u njamógu w samskem słowje z prědnymi wokalami ä, e, a y wustupowaś. Kóńcowki a sufikse se wótpowědujucy pó wokalami w zdonku pśiměrjuju.

  • talo (dom) – talossa (w domje)
  • metsä (lěs, góla) – metsässä (w lěsu, w góli)

Wokala e a i stej neutralnej. Togodla wónej móžotej z wokalami wobeju kupkowu wustupowaś. Jolic słowo jano wopśimjejo neutralne wokale, pótom se za kóńcowki prědne wokale wužywaju.

  • meri (morjo) – meressä (w morju)

W zestajanych słowach wokalna harmonija płaśi za kuždy źěl. Wokale kóńcowki se pó wokalach slědnego źěla zrěduju.

  • Pohjanmeri (Pódpołnocne mórjo) – Pohjanmeressä (w Pódpołnocnem mórju)

Cuze słowa wótergi wopśimjeju wokale wobeju kupkowu. Ale pśi njepórědnem wugronjenju se wokale pśipódobnjuju, kaž na pś. Olympia se ako Olumpia wugranja.

Stopnjowa změna[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Konsonanty k, p a t pódlaže w deklinaciji kaž w konjugaciji finskich słowow stopnjowej změnje. Wustupuju w „mócnem“ a „słabem“ stopjenju. Mócny stopjeń stoj we wótwórjonych, toś na wokalu kóńcecych, złožkach (na pś. katu „droga“) kaž teke pśed dłujkimi wokalami a diftongami (na pś. katuun „do drogi“). Howacej stoj słaby stopjeń (na pś. kadun „drogi“).

Pśi wětšynje słowow stoj zakładna forma (nominatiw pśi nomenach, infinitiw pśi werbach) w mócnem stopjenju. Někotare słowa pódlaže nawopacnej stopnjowej změnje, pśi kótarejž zakładna forma w słabem stopjenju stoj a flektěrowane formy pśewažnje mócny stopjeń pśiwzeju (na pś. tuote „produkt“ – tuotteen „produkta“).

Rozeznawa se mjaz kwantitatiwnej a kwalitatiwnej stopnjowej změnu. Pśi kwantitatiwnej stopnjowej změnje se dwójne konsonanty w słabym stopjenju do jadnorych reducěrujo:

  • kk → k: pankki (banka) – pankin (banki)
  • pp → p: oppia (wuknuś) – opin (ja wuknu)
  • tt → t: katto (kšywo) – katot (kšywa)

Wót kwalitatiwneje stopnjoweje změny su jadnotliwe konsonanty k, p a t kaž teke mnogolicbne konsonantowe wězby pótrjefjone. Toś te wašnje stopnjoweje změny njejo wěcej produktiwna, t. r., nowše słowa njejsu wěcej wót togo pótrjefjone (pśir. katu „droga“ – kadun „drogi“, ale auto „awto“ – auton „awta“).

  • k → ∅: lukea (cytaś) – luen (cytam)
  • p → v: rapu (rak) – ravun (raka)
  • t → d: katu (droga) – kadulla (na droge)
  • nk → ng: HelsinkiHelsingissä (w Helsinki)
  • mp → mm: kampa (cesak) – kammat (cesaki)
  • lt → ll: valta (móc) – vallan (mócy)
  • nt → nn: antaa (daś) – annan (dam)
  • rt → rr: parta (broda) – parran (brody)

Wósebne pady:

  • hke → hje: rohkenen (zwěrijom se) – rohjeta (zwěriś se)
  • lke → lje: hylkeen (roba) – hylje (roby)
  • rke → rje: särkeä (rozłamaś) – särjen (rozłamjom)
  • uku → uvu: luku (licba) – luvun (licby)
  • yky → yvy: kyky (zamóžnosć) – kyvyn (zamóžnosći)

Gramatika[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Finšćina jo aglutinowana rěč, kótaraž ma 15 padow. Genusy a nominalne klasy feluju.

Werby[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Finšćina ma konjugacije. W slědujucej tabeli su někotare pśikłady za pśitomnostne formy werbow, pśi comž mjenjowany werb olla jo pitśku njepšawidłowne.

Wósoba Pronomen Olla (byś) Puhua (powědaś) Etsiä (pytaś)
Jadnota 1. minä olen puhun etsin
2. sinä olet puhut etsit
3. hän, se¹ on puhuu etsii
Mnogota 1. me olemme puhumme etsimme
2. te olette puhutte etsitte
3. he, ne² ovat puhuvat etsivät

¹ Hän wóznamjenja “wón/wóna”, a se wóznamjenja “wóno”.
² He jo pluraliski hän, ne jo pluraliski se.

Pronomeny tśeśeje wósoby su notne, ale móžno wuwóstajaś pronomeny prědneje a drugeje wósoby.

Negěrujucy werb[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Až cynił negěrujucu sadu, finšćina wužywa negěrujuce pomocny werb. Pó nim wužywaju werb, kótarež se negěrujo: namakaš formu werba jolic bjerjoš formu prědneje wósoby a wótwónoźeś kóńcny N. Na pś., “ja njepowědam” jo: “minä en puhu”. Konjugacija werbow jo tak slědujo.


Wósoba Pronomen Werb
Jadnota 1. minä en
2. sinä et
3. he, se ei
Mnogota 1. me emme
2. te ette
3. he, ne eivät

Pšašanja[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Za pšašanja bźez wopšawdnego pšašajucego pronomena se sufiks -ko/- wužywa. Pśi tom se słowo ze sufiksom do zachopjeńka sady sejźi. Na pś.:

  • Hän osti sen eilen. Wón (abo wóna) jo kupował(a) jo cora.
  • Ostiko hän sen eilen? Kupował jo wón jo cora?
  • Hän osti sen eilen? Wón jo kupował jo cora? (W pšašanju źo wó “njogo”.)
  • Sen hän osti eilen? Jo wón jo kupował cora?
  • Eilen hän osti sen? Cora jo wón jo kupował?

Nožki[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

  1. Antti Iivonen: Suomen fonetiikkaa, Institut za fonetiku Uniwersity Helsinki.

Žórła[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

  • Dr. Richard Semrau: Langenscheits praktisches Lehrbuch Finnisch. Langenscheidt, Berlin, München, Wien, Zürich, New York.
  • Hillevi Low: Finnisch Wort für Wort. 7. nakład. Reise Know-How Verlag Peter Rump GmbH, Bielefeld 2002.
  • Fred Karlsson: Finnische Grammatik. 4. njezměnjeny nakład. Helmut Buske Verlag, 2004.
  • Tuula Laakkonen: Finnisch ohne Mühe. Assimil, Nörvenich 2004 (pśełožony wót Maija-Liisa Hofmann, Marja Kekäläinen).

Eksterne wótkaze[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]