Maniok

Manihot palmata.

systematika

Domena

Eukaryoty

Swět

Rostlinstwo

Rosidy
Eurosidy I

pórěd:

(Malpighiales)

swójźba:

Wjelkomlokowe rostliny (Euphorbiaceae)

pódswójźba:

Crotonoideae

rod:

Maniok

wědomnostne mě

Manihot

Wikipedija:Projekt za botaniku

p • d • w

Maniok (Manihot) jo ród ze swójźby wjelkomlokowych rostlinow (Euphorbiaceae). W roźe Manihot se mjaz něźi 60 do 100 družynow rozeznawa. Někotare družyny se w tropach ako škrobowe dodawarje sajźiju. Wše sajźone družyny su pó górjejce mjenjowanem mjenju, wótwisnje wót regiona, wóznamjenjone. Nejwažnjejša družyna jo pšawy maniok (Manihot esculenta). Dokulaž wopśimjejo korjeń rostliny škrob, jo jeje sajźenje šyroko rozšyrjone. Wóna póchada originalnje z regionow źinsajšneje Brazilskeje a Paraguaya a bu južo pśed wobsedlenim Ameriki pśez Europejarjow wót prawobydlarjow za zežywjenje wužywana. Mjaztym se rostlina swětodaloko we wjele źělach tropow a subtropow sajźijo.

Wopis[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Manihot-družyny su bomy, kerki, połkerki abo zelišćowe rostliny. Wopśimjeju běły mlokowu mězgu. Někotare družyny wobsejźe korjentne kule. Schódne listowe łopjena su jadnory abo rukojśe rozdźělone. Łopjenowe šyški su dłujke. Pódlańske łopjena su małke.

Rostliny su zwětšego jadnodomnje rozdźělone rodne (monözisch), rědko dwójodomnje rozdźělone rodne (diözisch). Kwiśonki stoje pó wšakich w jadnorych abo zestajanych, cesto terminalnych granojtych abo njepšawowokołkojtych kwiśonkowych stołkach. Jadnorodne kwiśonki su pěślicbne. Kwiśonkowa wobalka wobstoj jano z pěś keluškowych łopjeńkow, Kronowe łopjeńka feluju. Muske kwiśonki wopśimjeju wósym až 15 lichotnych stamenow w dwěma krejzoma. Žeńske kwiśonki wopśimjeju mimo pěstki teke wótergi někotare staminodien. Twórje tśiwjechlojte kapslowe płody.

Systematika[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

Rod Manihot bu 1754 wót engelskego botanikarja Philip Miller nastajony.^[1] Znutśika roda se źinsa něźi 60 až 100 družynow rozeznawaju, kótarež wše z Neotropis póchadaju, zwětšego z Brazilskeje.

K nejwažnjejšym družynam roda słušatej:

brazilski maniok (Manihot glaziovii)
pšawy maniok (Manihot esculenta)

Mimo togo eksistěruju dalšne družyny.^[2]

Manihot acuminatissima Müll.Arg. in C.F.P.von Martius & auct. suc. (eds.), Fl. Bras. 11(2): 455 (1874).
Manihot aesculifolia (Kunth) Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 55 (1827).
Manihot alutacea D.J.Rogers & Appan, Fl. Neotrop. Monogr. 13: 130 (1973).
Manihot angustiloba (Torr.) Müll.Arg. in A.P.de Candolle, Prodr. 15(2): 1073 (1866).
Manihot anisophylla (Griseb.) Müll.Arg., J. Bot. 12: 230 (1874).
Manihot anomala Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 27 (1827).
Manihot attenuata Müll.Arg. in C.F.P.von Martius & auct. suc. (eds.), Fl. Bras. 11(2): 443 (1874).
Manihot auriculata McVaugh, Brittonia 13: 190 (1961).
Manihot baccata Allem, Int. J. Pl. Sci. 160: 181 (1999).
Manihot brachyandra Pax & K.Hoffm. in H.G.A.Engler, Pflanzenr., IV, 147, XVI: 196 (1924).
Manihot brachyloba Müll.Arg. in C.F.P.von Martius & auct. suc. (eds.), Fl. Bras. 11(2): 451 (1874).
Manihot caerulescens Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 56 (1827).
Manihot carthaginensis (Jacq.) Müll.Arg. in A.P.de Candolle, Prodr. 15(2): 1073 (1866).
Manihot catingae Ule, Bot. Jahrb. Syst. 42: 221 (1908).
Manihot caudata Greenm., Proc. Amer. Acad. Arts 32: 82 (1903).
Manihot cecropiifolia Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 49 (1827).
Manihot chlorosticta Standl. & Goldman, Contr. U. S. Natl. Herb. 13: 375 (1911).
Manihot compositifolia Allem, Revista Brasil. Biol. 49: 650 (1989 publ. 1990).
Manihot condensata D.J.Rogers & Appan, Fl. Neotrop. Monogr. 13: 100 (1973).
Manihot corymbiflora Pax & K.Hoffm. in H.G.A.Engler, Pflanzenr., IV, 147, II: 80 (1910).
Manihot crassisepala Pax & K.Hoffm. in H.G.A.Engler, Pflanzenr., IV, 147, II: 28 (1910).
Manihot crotalariiformis Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 24 (1827).
Manihot davisiae Croizat, J. Arnold Arbor. 23: 224 (1942).
Manihot diamantinensis Allem, Revista Brasil. Biol. 49: 658 (1989 publ. 1990).
Manihot dichotoma Ule, Tropenpflanzer 11: 863 (1907).
Manihot divergens Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 41 (1827).
Manihot epruinosa Pax & K.Hoffm. in H.G.A.Engler, Pflanzenr., IV, 147, XVI: 196 (1924). Syn. Manihot floribunda Pax & K. Hoffmann
Maniok (Manihot esculenta Crantz), Inst. Rei Herb. 1: 167 (1766). Syn. Manihot edule A. Rich., Manihot loureiri Pohl, Manihot manihot (L.) Cockerell, Jatropha manihot L., Manihot melanobasis Muell. Arg.)
Manihot falcata D.J.Rogers & Appan, Fl. Neotrop. Monogr. 13: 125 (1973).
Manihot filamentosa Pittier, J. Wash. Acad. Sci. 20: 11 (1930).
Manihot flemingiana D.J.Rogers & Appan, Fl. Neotrop. Monogr. 13: 143 (1973).
Manihot foetida (Kunth) Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 55 (1827).
Manihot fruticulosa (Pax) D.J.Rogers & Appan, Fl. Neotrop. Monogr. 13: 149 (1973).
Manihot gabrielensis Allem, Revista Brasil. Biol. 49: 653 (1989 publ. 1990).
Manihot glaziovii Müll.Arg.
Manihot gracilis Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 23 (1827).
Manihot grahamii Hook., Hooker's Icon. Pl. 11: t. 530 (1843).
Manihot guaranitica Chodat & Hassl., Bull. Herb. Boissier, II, 5: 671 (1905).
Manihot handroana Cruz, Brogantia 26: 318 (1967).
Manihot hassleriana Chodat, Bull. Herb. Boissier, II, 5: 672 (1905).
Manihot heptaphylla Ule, Tropenpflanzer 11: 863 (1907).
Manihot hilariana Baill., Adansonia 4: 282 (1864).
Manihot hunzikeriana Mart.Crov., Bonplandia (Corrientes) 1: 273 (1964).
Manihot inflata Müll.Arg. in C.F.P.von Martius & auct. suc. (eds.), Fl. Bras. 11(2): 450 (1874).
Manihot irwinii D.J.Rogers & Appan, Fl. Neotrop. Monogr. 13: 137 (1973).
Manihot jacobinensis Müll.Arg., Linnaea 34: 205 (1865). Syn.: Manihot occidentalis Muell. Arg., Manihot rigidifolia Pax & K. Hoffmann
Manihot janiphoides Müll.Arg. in C.F.P.von Martius & auct. suc. (eds.), Fl. Bras. 11(2): 480 (1874).
Manihot jolyana Cruz, Brogantia 24: 360 (1965).
Manihot leptophylla Pax & K.Hoffm. in H.G.A.Engler, Pflanzenr., IV, 147, II: 57 (1910).
Manihot longipetiolata Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 25 (1827).
Manihot maguireana D.J.Rogers & Appan, Fl. Neotrop. Monogr. 13: 161 (1973).
Manihot maracasensis Ule, Bot. Jahrb. Syst. 42: 221 (1908).
Manihot marajoara Huber, Bol. Mus. Goeldi Hist. Nat. Ethnogr. 5: 120 (1908).
Manihot mcvaughii V.W.Steinm., Contr. Univ. Michigan Herb. 24: 184 (2005).
Manihot membranacea Pax & K.Hoffm. in H.G.A.Engler, Pflanzenr., IV, 147, III: 111 (1911).
Manihot michaelis McVaugh, Brittonia 13: 190 (1961).
Manihot mirabilis Pax in H.G.A.Engler, Pflanzenr., IV, 147, II: 91 (1910).
Manihot mossamedensis Taub., Bot. Jahrb. Syst. 21: 442 (1896).
Manihot nana Müll.Arg. in C.F.P.von Martius & auct. suc. (eds.), Fl. Bras. 11(2): 448 (1874).
Manihot neusana Nassar, Ci. & Cult. 38: 340 (1986).
Manihot nogueirae Allem, Revista Brasil. Biol. 49: 656 (1989 publ. 1990).
Manihot oaxacana D.J.Rogers & Appan, Fl. Neotrop. Monogr. 13: 46 (1973).
Manihot obovata J.Jiménez Ram., Anales Inst. Biol. Univ. Nac. Autón. México, Bot. 60: 52 (1990).
Manihot oligantha Pax & K.Hoffm. in H.G.A.Engler, Pflanzenr., IV, 147, II: 53 (1910).
Manihot orbicularis Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 20 (1827).
Manihot palmata Müll.Arg. in A.P.de Candolle, Prodr. 15(2): 1062 (1866).
Manihot pauciflora Brandegee, Univ. Calif. Publ. Bot. 4: 89 (1910).
Manihot paviifolia Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 52 (1827).
Manihot peltata Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 18 (1827).
Manihot pentaphylla Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 53 (1827).
Manihot peruviana Müll.Arg., Linnaea 34: 206 (1865).
Manihot pilosa Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 55 (1827).
Manihot pohliana Müll.Arg. in C.F.P.von Martius & auct. suc. (eds.), Fl. Bras. 11(2): 464 (1874).
Manihot pohlii Wawra, Flora 47: 252 (1864).
Manihot populifolia Pax in H.G.A.Engler, Pflanzenr., IV, 147, II: 93 (1910).
Manihot pringlei S.Watson, Proc. Amer. Acad. Arts 26: 148 (1891).
Manihot procumbens Müll.Arg., Linnaea 34: 206 (1865).
Manihot pruinosa Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 28 (1827). Syn.: Manihot pseudopruinosa Pax & K.Hoffmann., Manihot burchellii Muell., Jatropa pruinosa Steudel
Manihot pseudoglaziovii Pax & K.Hoffm. in H.G.A.Engler, Pflanzenr., IV, 147, XVI: 196 (1924).
Manihot purpureocostata Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 19 (1827).
Manihot pusilla Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 36 (1827).
Manihot quinquefolia Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 56 (1827). Syn.: Jatropa quinquefolia Steudel
Manihot quinqueloba Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 21 (1827).
Manihot quinquepartita Huber ex D.J.Rogers & Appan, Fl. Neotrop. Monogr. 13: 196 (1973).
Manihot reniformis Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 56 (1827). Syn.; Jatropa reniformis Steudel
Manihot reptans Pax in H.G.A.Engler, Pflanzenr., IV, 147, II: 30 (1910).
Manihot rhomboidea Müll.Arg., Linnaea 34: 205 (1865).
Manihot rubricaulis I.M.Johnst., Contr. Gray Herb. 68: 90 (1923).
Manihot sagittatopartita Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 22 (1827). Syn. Jatropha sagittato-partita Steudel
Manihot salicifolia Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 18 (1827).
Manihot sparsifolia Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 26 (1827).
Manihot stipularis Pax in H.G.A.Engler, Pflanzenr., IV, 147, II: 50 (1910).
Manihot stricta Baill., Adansonia 4: 282 (1864).
Manihot subspicata D.J.Rogers & Appan, Fl. Neotrop. Monogr. 13: 62 (1973).
Manihot surinamensis D.J.Rogers & Appan, Fl. Neotrop. Monogr. 13: 80 (1973).
Manihot tenella Müll.Arg. in C.F.P.von Martius & auct. suc. (eds.), Fl. Bras. 11(2): 484 (1874).
Manihot tomatophylla Standl., Amer. Midl. Naturalist 36: 178 (1946).
Manihot tomentosa Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 50 (1827).
Manihot triloba (Sessé) McVaugh ex Miranda, Bol. Soc. Bot. México 29: 38 (1965).
Manihot tripartita (Spreng.) Müll.Arg. in A.P.de Candolle, Prodr. 15(2): 1068 (1866).
Manihot triphylla Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 37 (1827).
Manihot tristis Müll.Arg. in C.F.P.von Martius & auct. suc. (eds.), Fl. Bras. 11(2): 449 (1874).
Manihot variifolia Pax & K.Hoffm. in H.G.A.Engler, Pflanzenr., IV, 147, II: 85 (1910).
Manihot violacea Pohl, Pl. Bras. Icon. Descr. 1: 43 (1827).
Manihot walkerae Croizat, Bull. Torrey Bot. Club 69: 452 (1942).
Manihot websteri D.J.Rogers & Appan, Fl. Neotrop. Monogr. 13: 72 (1973).
Manihot weddelliana Baill., Adansonia 4: 281 (1864).
Manihot xavantinensis D.J.Rogers & Appan, Fl. Neotrop. Monogr. 13: 124 (1973).
Manihot zehntneri Ule, Bot. Jahrb. Syst. 50(114): 10 (1914).

Wužywanje[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

30 až 60 cm dłujke, w promjenjach gromaźe stojece, mlokomězgowe a na škrob bogate korjenje wopśimjeju pśi někotarych družynow cyanowóźik a su togodla gadowate. Zagadowańske zjawy su ataksija, amblyopija. Pśez pśigódne wobjadnanje (mócny wogrěśe) se pak wupšažecy cyanowóźik wótpóra, a dostanu pótom dobre žywidła. Maniok ma pak drobny wutk na proteina (jano něźi 1,2 %) a jano wjelgin małke esencielne aminokisaliny. (tšach Kwashiorkor-syndroma.) Aby pśeśiwo tomu póstupował, pórucyjo se pśidatne jěźenje na proteinach bogatych Maniok-łopjenow.

Wužywanje kulow ako žywidła slědk źo na prawobydlarjow pódpołdnjoweje Ameriki. Maniok jo teke źinsa hyšći wažne głowne žywidła w Brazilskej, pśedewšym na pódpołnocy a dłujkem zajtšu kraja.

Kaž wjele tropiskich wužytne rostliny pódajo maniokowy kerk z małkim nałožowanim źěła wusoki dobytk.

Kule bu wobělone, rozmlate a tšugane, a pótom zamócone. Pó někotarych dnjach wutłoce masu, wumyju ju pśez tak mjenjowany tipití a wopjakuju ju w kachlach. W prasy wóstajona masa doda Maniokowu muku (farinha).

Maniokowa muka se móžo pódobnje kaž pšenicu muku wužywa. Luźe z alergijami pśeśiwo pšenicy a drugim trajdam wužywaju togodla cesto maniokowu muku ako narownanje.

Mimoprodukt zgótowanja maniokoweje muki jo škrob („polvilho“), kótaryž bu wopjacony a pótom „Tapioka“ mjenjowany.

W drugich regionach dostanu pó modificěrowanym jadnanju pitśku druge produkty; teke pśigótuju z muki tykańc (na pś. Beijú), kótarež našomu klěboju mjenjej abo wěcej pódobne su, a na Antillach měšaju maniokowu muku z pšenicneju muku a pjaku z togo klěb („conaque“).

Fryšny korjeń wužywaju ako gójeński srědk pśi wrjodach.

Łopjena manioka se ako zeleninu jěźe. Semjenja wšych tśi górjejce mjenjowanych družynow statkuju purgěrujcy a bluwanje rozbuźece.

Słodnosći, kótarež w Brazilskej z manioka zgótuju, su (u. a.) Beijú, Farofa abo Tarubá. Pśedewšym w Peruwje pśewšo lubowana najěź jo „Yuca á la Huancaína“, „Yuquitas“ jo tam samo pśi wšych wjelikich fastfood-seśach ako mały pśikusk.

Maniok se teke w centralnej Africe (Kamerun, Gabun, Kongo atd.) intensiwnje a rad wužywa. Muka (Foufou) se cesto za družynu klejzowego śěsta wužywa. Kula se rada w parje abo we wóźe wari a nic rědko fritěrujo. Maniokowe łopjena su teke wjelgin lubowana jěź a se z mazom zemskich wórješkow, płodami wólejowych palmow abo kokosowym mlokom pśigótujo. Wjelgin lubowane (a za europske njebja wjelgin zwucenja pótrěbne) su do palmowych łopjenow zawite maniokowe žerdki (Bibolo). Toś te se pśez dopołne wopałkanje škroba z maniokoweje muka zgótuju a wobstoje togodla pśisamem ze cystego glutena. Toś ta twarda, gumijojta, translucidna substanca se ako pśikusk k rybje a měso zjě.

Nožki[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]

↑ Gard. Dict. Abr. ed. 4 (1754).
↑ World Checklist of Manihot. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. wótwołany dnja 31. maja 2008.