Cerwjeny buk
| |
| Cerwjeny buk (Fagus sylvatica) | |
| systematika | |
|---|---|
| Domena | Eukaryoty |
| Swět | Rostlinstwo |
| Rosidy Eurosidy I | |
| pórěd: | (Fagales) |
| swójźba: | Bukowe rostliny (Fagaceae) |
| pódswójźba: | Fagoideae |
| rod: | Buk[1][2] (Fagus) |
| družyna: | Cerwjeny buk[3] |
| wědomnostne mě | |
| Fagus sylvatica | |
| L. | |
Cerwjeny buk[3] (Fagus sylvatica) jo bom z roda bukow (Fagus) znutśika swójźby bukowych rostlinow (Fagaceae).
Štom w nazymskim barbenju
Wopisanje[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
Cerwjeny buk jo lětozeleny bom, kótaryž móžo starstwo wót něźi 300 lět dośěgnuś, pśi składnosći tež wěcej.
Habitus[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
Ako pó jadnom stojecy bom soliter w pśerězku dośěgnjo wusokosć wót 25-30 m a twóri šyroko se wupinacu owalnu kronu z 20 až 30 m pśeměrom, kótarejež dolne gałuzy pśisamem až k zemi dosegaju. Stare mócne gałuzy su pśisamem wódorownje wustupujuce a wót pšawidłownego schódnego rozrědowanja.
W gustem lěsu cerwjeny buk dośěgnjo wusokosć wót až do 40 m a twóri wušćurnjejšu kronu, kótarejež nasajźonk akle w něźi 10-20 m wusokosć lažy.
Wósebne rosćeńske formy cerwjenego buka su w casach intensiwnego wobgóspodarjenja nastawane promjeńske a nagłowne buki.
Škóra cerwjenego buka jo śańka, gładka a šera. Drjewo ma lažko cerwjenojte barwjenje, což jo k nimskej pomjenjowanju Rotbuche wjadło.
Łopjena[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
Schódnje zarědowane jadnore listowe łopjena su jajowate z lažko žwałkatej abo słabje zubatej kšomu. Jich dłujkosć dośěgnjo 5-10 cm, šyrokosć 3-7 cm, dłujkosć wogonka 0,3-1,5 cm.
List se wubarwi w nazymje jaskrawje okerowožołte a se pótom wótchytaju.
-
Pupk łopjena -
Se wótcynjajuce młode łopjeno
-
Wurosćone łopjeno -
List nazymu
Kwiśonki[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
W starstwje wót něźi 30 až 200 lět kwiśo a płoźi cerwjeny buk; pśi dobrych wuměnjenjach móžo južo z 15-20 lětami zamóžnosć ku kwiśenju dośěgnjo. Cas kwiśenja jo wót apryla až maja.
Cerwjeny buk jo jadnodomny kuždy za se rodny (monözisch), toś twóri žeńske ale teke muske kwiśonki na tej samskej rostlinje. Toś te se jawje w rozdźělonych, skerje njenadpadnych kwiśonkowych stołkach z łopjenami na młodych wurostkach, muske kwiśonki w gustych, wisecych promjenjach, žeńske kwiśonki zrownane pó 2 (rědko 3) w jadnej styri-zapadakowej wobalce, kótaraž se z drjewowatym płodowym gjarnyškom (cupula) nastanjo.
Woprošenje se pśewjaźo powšyknje pśez wětš (anemofilija).
Płody[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
Ako płody se něźi 2 cm dłujke wórjechy twórje, kótarež bukowicki. Toś te zezdrjaju w septembrje až oktobrje. Sejźe zwětšego pó dwěma w płodowym gjarnyšku gromaźe, pśez což typiska tśigranjata forma nastanjo. Płody se wót zwěrjetow rozšyrjuju (coochorija).
-
Muske kwiśonki -
Wócynjene płodowe gjarnyški ze zdrjałymi płodami -
Fagus sylvatica - Museum specimen
Rozšyrjenje[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
Kónčiny rozšyrjenja segaju wót pódpołdnjoweje skandinawiskeje na pódpołnocy pśez pódpołdnjowu Engelsku, Francojsku a cełu srjejźnu Europu až k Pólskej, k pódwjacornej Ukrainje a Krimje, na pódpołdnju wót centralneje Špańskeje pśez Korsiku a Italsku až k Balkańskej połkupje.
Stojnišćo[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
Cerwjeny buk preferujo włožno-śopłi (atlantiski) klima z relatiwnje miłymi zymami a wusokimi spadkami a jo pśedewšym ako młody bom pśeśiwo mócnym zymskim mrozam, pózdnim mrozami, horcoće a suchoće čućiwy. Nejlěpše rosćenje pokazujo cerwjeny buk na derje z wódu zastaranych ale njehaćenskomokrotowych stojnišćach z wutkatymi zemjami; rosćo wót płonego kraja až k wusokosći wót 1200 m, pó źělach 1600 m (Alpy), źož se pśedewšym w górskem měšanym lěsu w zgromadnosću wót šmrěka a jědli namaka. W pódpołdnjowych kóncynach rozšyrjenja cerwjeny buk rosćo jano we wusokich połoženjach górow. Tam twóri we wusokosći wót 1800 m gromaźe z carnej chójcu gólnu granicu.
Wužywanje[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
Dla jogo wusokosći, symetrije a swětło okerbarwnego nazymskego barwjenja cerwjeny buk jo woblubowany parkowy bom; z jeje młogolicbnymi formami a sortami jo nejcesćej w parkach a zelenišćach sajźona družyna bukow.
W Eifel słuže žywe płoty z cerwjenych bukow k wobgranicowanje pólow abo ako pó źělach domowusoki šćit pśeśiwo wětšej wjele domow.
Drjewo cerwjenego buka se w twarjenje meblow a nutśikownem wutwarje (parket, schody) wužywa.
Mimo togo jo wusokogódnotne palne drjewo z wusokej topjeńskej gódnotu, dłujkim měrnym palenim a mócnym twórjenim žaglow.
Wariacije[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
Wót cerwjenego buka eksistěrujo młogolicbne parkowe a zagrodowe formy, kótarež se w barwjenju lista, formje łopjenow abo rosće mjaz sobu rozeznawaju. Někotare wariacije:
Wótchylenja w habitusu:[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
- Słupowy abo wuski kjaglojty rost (nim. Säulen-Buche):
- 'Dawyck' (zeleny list)
- 'Dawyck Gold' (žołty list)
- 'Dawyck Purple' (purpurbarwny list)
- 'Rohan Obelisk' (purpurbarwny list)
- Wisecy rost (nim. Trauer- abo Hänge-Buche):
- 'Pendula' (zeleny list)
- 'Aurea Pendula' (žołty list)
- 'Purple Pendula', 'Purple Fountain', 'Rohan Weeping' (purpurbarwny list)
- Njepšawidłowny rost:
gałuzy zhibkoróstne abo hadojće wjene
- 'Tortuosa'; zeleny list, (nim. Süntel-Buche)
- 'Tortuosa Purpurea'; purpurbarwny list
Wótchylenja w lisćenju:[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
- 'Latifolia'; łopjena su zelene, wětše ako normalne
- 'Rotundifolia'; łopjena su zelene, małke, kruhojte
- 'Asplenifolia'; łopjena su zelene, paprośojte (nim. Farnblättrige Buche)
- 'Laciniata'; łopjena su zelene, (nim. Schlitzblättrige Rotbuche)
- 'Rohanii'; łopjena su purpurbrune, zarěznjone a lapite
- 'Rohanii Gold'; łopjena su žołtojte, zarěznjone a lapite
- 'Purpurea'; łopjena su purpurne, (nim. Blutbuche)
- 'Purpurea Latifolia', 'Atropunica', 'Riversii', 'Spaethiana', Swat Margret'; list jo jadnobarwnje bruncerwjeny až carnocerwjeny
- 'Zlatia'; (nim. Gold-Buche) łopjena su na zachopjeńku žołte, póněcom se zelenjece
- 'Quercifolia' łopjena su śamnozelene, w formje na lisće dubow dopominajucy
- 'Albomarginata'; łopjena su běle kšomate
- 'Argenteomarmorata'; łopjena su běle marmorowane
- 'Purpurea Tricolor'; list jo purpurbarwny z njepšawidłownym rožobarwnymi kšomami
Nožki[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
- ↑ Starosta: Dolnoserbsko-nimski słownik, Niedersorbisch-deutsches Wörterbuch, Bautzen 1999, ISBN 3-7420-1096-4, bok 84
- ↑ W internetowem słowniku: Buche
- ↑ 3,0 3,1 W internetowem słowniku: Rotbuche
Literatura[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
- Botanica - Das Abc der Pflanzen. 10000 Arten in Text und Bild; Tandem Verlag (2003). ISBN 3-8331-1600-5 (nim.)
- Ulrich Hecker: BLV Bestimmungsbuch Bäume und Sträucher. 3. Auflage; BLV München (1995) ISBN 3-405-13737-3 (nim.)
Žrědła[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
- Roloff/Bärtels: Flora der Gehölze. Bestimmung, Eigenschaften, Verwendung. 3. Auflage; Ulmer Verlag, Stuttgart (2008). ISBN 978-3-8001-5614-6 (nim.)
- Phillips, R. Der große Kosmos-Naturführer Bäume. 7. Auflage; Franckh-Kosmos-Verlag, Stuttgart (2004) ISBN 3-440-09720-X (nim.)
- Erhardt, Götz, Bödeker, Seybold: Zander - Handwörterbuch der Pflanzennamen. 17. Auflage; Ulmer Verlag, Stuttgart (2002). ISBN 3-8001-3573-6 (nim.)
Wótkaze[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
- Kórta rozšyrjenja družyny cerwjeny buk
- Cerwjeny buk (Fagus sylvatica) pśi Baumkunde.de (nim.)
- Fagus sylvatica 'Pendula' (nim.)
- Fagus sylvatica 'Asplenifolia' (nim.)
- Fagus sylvatica 'Felderbach' (nim.)
- Fagus sylvatica 'Suentalensis' (nim.)
- Cerwjeny buk pśi www.wald.de (nim.)
- Dossier wó cerwjenem buku: Ekologija, gólny twaŕ a gólny šćit (nim.)