Brunogjargawowa gnilawa
| Brunogjargawowa gnilawa | |
|---|---|
| |
| Brunogjargawowa gnilawa (Bradypus variegatus) | |
| systematika | |
| Domena | Eukaryoty |
| bźez ranga | Opisthokonta |
| Swět | Zwěrina |
| nadpórěd: | Xenarthra |
| pórěd: | Pilosa |
| pódpórěd: | Folivora |
| swójźba: | Tśipalcowe gnilawy (Bradypodidae) |
| rod: | Tśipalcowe gnilawy (Bradypus) |
| družyna | Brunogjargawowa gnilawa |
| wědomnostne mě | |
| Bradypus variegatus | |
| (Schinz) (1825) | |
Brunogjargawowa gnilawa (Bradypus variegatus) jo družyna ze swójźby tśipalcowych gnilawow (Bradypodidae).
Wopis
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Brunogjargawowa gnilawa dosegnjo wjelikosć mjaz 47 a 75 centimetrow a wagu wót 2,5 až do 5,0 kilogramow. Małka kulowata głowa njenjaso žednej zwenka widnej wušy, dokulaž toś tej stej pód kóžu schowanej. Wopuš jo jano rudimentarny. Kóža ma guste spódne kósmy . Wuše tych su dlejše a jasnje gropnjejše, swětłobrune až brune barwjone, kósmy. Głowa jo wěcej śamno barwjona ako wuškowne śěło. Wótwisnje wót dopadowanja swětła se kóža błyšći nazeleń, což se góźi na symbiozu z algowej družynu, kótaraž jo w kóžy žywa, slědk wjasć. Toś ta symbioza słužy pó zdaśu tarnowanju pśed žernymi njepśijaśelami. Wjeršk kóže lažy, kaž pśi wšych gnilawach, na brjuchu. Tak móžo dešćowa wóda lěpjej wótběžaś. Ruki su jasnje dlejše ako nogi. Na rozdźěl wót dwójopalcowych gnilawow kóńce ruki brunogjargawoweje gnilawy w tśoch palcach. Palce kóńce w kokulatych pazorach, pśi comž kužda srjejźna jo pówětšona. Zuby wopśimjeju 18 crjonakow. Špicarje a prězne zuby brunogjargawowa gnilawa njama. Nuchanje jo wósebnje wusoko wuwite.
Wašnje žywjenja
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Brunogjargawowa gnilawa jo na wósebnje włožnych žywjeńskich rumach pśiměrjona. Kóža wódu njepśepušćijo a słužy šćitoju pśed mokšotu a zymu. Śělna temperatura jo z 34 stopjenjami relatiwnje niska. Pśicyna za to jo późěl wót jano něźi 30 procentow muskeloweje mase na śělnej waze a niske měna maśizny (metabolizm). Brunogjargawowe gnilawy su samotarje. Wóni su aktiwne za cas switanja, změrkanja a nocy. Nejdlejšy cas dnja, něźi 20 góźinow, gnilawa spi. Wóna k gólnej zemi jano źo, až k drugemu bomoju dosegnjo. Wóna jo wuběrny plěwaŕ. Brunogjargawowe gnilawy bydle 1 až 2 hektara wjeliki rewěr.
Rozšyrjenje
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Wóna jo we wjelikich źělach subtropiskeje a tropiskeje srjejźneje a centralneje Pódpołdnjoweje Ameriki rozšyrjona. Jeje głowny rozšyrjeński teritorij wopśimjejo pódpołnocnu Argentinsku, Boliwisku, Brazilsku, Kolumbisku, Kosta Riku, Ekwador, Honduras, Nikaraguwu, Panamu, Paraguay, Peru ale teke Venecuelu. Tam wobydli włožnośopłe tropiske lěse, zwětšego w bliskosći wódow.
Caroba
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Brunogjargowa gnilawa jo cysty žrack rostlinow. Mimo łopjenow a młodych wurostkow žerjo teke płody a korjenje. Śěło jo se na niski późěl na seśeńskej srědnosći caroby pśiměrił, pśez to až jo měnu maśiznow na minimum pómjeńšył. Wóna ma wěcejkomorowy žołdk, w kótarymž bakterije pomagaju, carobu pśisamem dopołnje zwužytkowaś.
Rozmnoženje
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Samki bywaju z tśomi až pěś lětami rodnje zdrjałe, mjaztym až samjaki pótrjebuju zwětšego jadne až dwě lěśe dlej. Pórowański cas jo cełolětny, ale pak se stanje wětšy źěl naroźenjow za cas suchego casa. Samka wopytujo samjaka pśez wjelgin zogolowate a wótše wołanje pśiwabjaś. Pó pórowanju se roda zasej źělitej. Pó casu sćelnosći wót něźi šesć mjasecow samka póroźi jadnu młoźu. Pórodna waga wucyni něźi 300 až 350 gramow. Prědne šesć až sedym žywjeńskich mjasecow wóstanjo młoź na brjuchu abo kśebjaśe maśerje. Pó dweju až tśoch mjasecach juž wótsajźenje zachopi. Na zachopjeńku dostawa młoź hyšći pśedkusanu carobu, nježli až zachopi, samostatnje łopjena žraś. Z dwěma až tśomi lětami su młoźe wurosćone. Brunogjargawowe gnilawy mógu starosć wót wěcej až 30 lět dośěgnuś.
Wobgrozenje
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Dokulaž jo we wusokem měrje na jeje žywjeński rum pśiměrjony, reagěrujo wjelgin cuśniwje na mólenja. Znicenja tropiskich lěsow jo pśi tom nejwětšy problem. Družyna stoj w Cerwjenej Lisćinje IUCN ako "mało wobgrozona".
Literatura
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]- Z nimskeje Wikipedije
- David Macdonald: Die große Enzyklopädie der Säugetiere, Ullmann/Tandem (nim.)
- Hans Petzsch: Urania Tierreich, 7 Bde., Säugetiere, Urania, Stuttgart 1992 (nim.)
Eksterne wótkaze
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
Commons: Bradypus variegatus – Zběrka wobrazow, widejow a audio-datajow